Wiejskie struktury osadnicze i ich przemiany w czasie: przykład Nowosielca na dawnym pograniczu polsko-rusko-litewskim

Gałecki, Zygmunt; Skrzyńska, Katarzyna

doi:0079-7138

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Wiejskie struktury osadnicze i ich przemiany w czasie: przykład Nowosielca na dawnym pograniczu polsko-rusko-litewskim Gałecki, ZygmuntSkrzyńska, Katarzyna

Object structure

Wiejskie struktury osadnicze i ich przemiany w czasie: przykład Nowosielca na dawnym pograniczu polsko-rusko-litewskim

Przegląd Archeologiczny T. 69 (2021)

Gałecki, Zygmunt ; Skrzyńska, Katarzyna

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk ; Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza

cultural frontier ; medieval Polish-Rus’ frontier ; medieval Polish-Lithuanian frontier ; eastern Slavonic toponyms ; early modern settlement ; medieval settlement ; toponomastic research

The article discusses the results of archaeological-onomastic research carried out for the village of Nowosielec, Łosice dist., situated in the Toczna river basin on the northern edge of Poland’s Siedlce Upland. Archaeological analyses of the chronological and spatial development of this micro-regional settlement showed this oecumene to have been continuously viable from the younger phases of the early Middle Ages to modern times. A trace of the continuity of settlement is preserved as the very place-name Nowosielec = Nowe Sioło (‘New Village’), which records memory of the existence of an older village. Its onomastic base indicates that it derived from the Old East Slavic term seło, which formed the core of many toponyms along the eastern frontier of contemporary Poland. The rise of the oldest settlement was probably related to the socioeconomic facilities of the nearby Dzięcioły stronghold – identified as the pre-location centre of the region (medieval Łosice). The example of Nowosielec and two other local micro-regions where settlement processes show similar patterns, offer insight into the regional settlement regress dated to the 2nd half of the 13th century. Results of the research carried out in the upper Toczna river basin show that its cultural landscape radically changed not earlier than during the 14th-15th centuries and was not caused by a demographic decline. Regional cultural continuity between the early medieval, late medieval, and modern times can be identified thanks to archaeological investigations and linguistic analysis of regional toponyms – in the case of microregions continuously functioning from the early Middle Ages till the modern period –derived from Old Russian apellatives and personal names

Alexandrowicz S. (1969). Zarys dziejów Łosic w XIII-XVIII w. W: J. Kazimierski (red.), Łosice 1264-1966 (9-29). Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe
Andrzejewska A. (2008). Góra zamkowa w Mielniku w świetle ostatnich badań terenowych. Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, 4, 223-245
Andrzejewski A., Sikora J. (2009). Drohiczyn średniowieczny i nowożytny w świetle badań z roku 2006. Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, 5, 153-195
Assmann A. (2009). Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej. W: M. Saryusz-Wolska (red.), Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka (101-142). Kraków: Universitas
Bieniak J. (2000). Wygaśnięcie książąt halicko-włodzimierskich. W: H. Manikowska, A. Bartoszewicz, W. Fałkowski (red.), Aetas media. Aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (387-392). Warszawa: Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego
Boryś W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie
Dobrowolski T. (2014). 750 lat Ziemi Łosickiej. Łosice i Ziemia Łosicka w latach 1264-1939, t. I. Łosice: Urząd Miasta i Gminy w Łosicach
Dobrowolski T. (2018). Unici ziemi łosickiej i ich walka o jedność Kościoła i polską wieś na Podlasiu. Łosice: Urząd Miasta i Gminy w Łosicach
Dobrowolski T. 2019. Osadnictwo dorzecza górnej Tocznej w świetle źródeł historycznych. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (67-110). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis)
Dunin-Wąsowicz T. (2011 [1982]). Wczesnośredniowieczna sieć drożna na Podlasiu. W: A. Janeczek (red.), Drogami wczesnośredniowiecznej Polski. Studia z dziejów osadnictwa i kultury (269-282) Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN (= Kazimierski J. (red.). (1982). Dzieje Sokołowa Podlaskiego i jego regionu (41-57). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe)
Dzik M. (2011). Grobowe konstrukcje kamienne na późnośredniowiecznych cmentarzyskach w międzyrzeczu Bugu i Narwi – przyczynek do badań. W: S. Cygan, M. Glinianowicz, P.N. Kotowicz (red.), „In silvis, campis... et urbe”. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim (295-304). Rzeszów-Sanok: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
Dzik M. 2012. Przemiany w średniowiecznych zwyczajach pogrzebowych w międzyrzeczu środkowego Bugu i górnej Narwi (XI–XV w.). Warszawa: maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii UW [= Dzik M. (2015). Przemiany w średniowiecznych zwyczajach pogrzebowych w międzyrzeczu środkowego Bugu i górnej Narwi (XI–XV w.) 1-2. Rzeszów: Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Muzeum Podlaskie w Białymstoku]
Gałecki Z. (2010). Ruski, lacki, litewski i inne elementy identyfikacji etniczno-językowej w nazwach miejscowości na Podlasiu. W: A. Indraszczyk (red.), Dzieje Ziemi Łosickiej. Z historii mniejszości narodowych, kulturowych i religijnych (161-177). Warszawa-Łosice: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego
Gałecki Z. (2014). Studia z leksykologii regionalnej i historycznej. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Gałecki Z. 2019. Rekonstrukcja średniowiecznego podłoża etnokulturowego dorzecza Tocznej w świetle danych onomastycznych. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (29-66). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis)
Gieysztor A. 1967. Mazowsze w kulturze Polski średniowiecznej. Notatki Płockie, 3-4 (43-44), 24-27
Górska I., Paderewska L., Pyrgała J., Szymański W., Gajewski L., Okulicz Ł. (1976). Grodziska Mazowsza i Podlasia (w granicach dawnego województwa warszawskiego). Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN
Hawryluk J. (1993). Z dziejów Cerkwi Prawosławnej na Podlasiu w X-XVII wieku. Bielsk Podlaski: Zarząd Główny Związku Ukraińców Podlasia
Jabłonowski A. (1908). Podlasie (Województwo). W: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym VI (1). Źródła Dziejowe XVII (1). Warszawa: Skład główny u Gebethnera i Wolfa
Janeczek A. (2011). Towns on the Frontier, the Frontier in Towns. Multiethnic Urban Communities in Red Ruthenia in Late Middle Ages. Quaestiones Medii Aevi Novae, 235-264
Jaskanis D. (2008). Święck. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy na północno-wschodnim Mazowszu. Warszawa: Stowarzyszenie Naukowe archeologów Polskich; Białystok: Muzeum Podlaskie
Jaszczołt T. (2006). Osadnictwo lewobrzeżnej części ziemi drohickiej w XV i na początku XVI w. – okolice Sokołowa, Węgrowa i Mord. W: G. Ryżewski (red.), Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic (63-243). Białystok-Sokołów Podlaski: Urząd Miasta Sokołów Podlaski, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków
Jaszczołt T. (2013). Osadnictwo Podlasia nadbużańskiego w XV i początkach XVI wieku. W: O. Łatyszonek (red.), Podlasie nadbużańskie. 500-lecie województwa podlaskiego (73-168). Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu
Jusupović A. (2010). Zasięg terytorialny ziemi drohickiej w średniowieczu. Актуальні проблеми вітчизняної та всесвітньої історії. Збірник наукових праць. Наукові записки Рівненського державного гуманітарного університету, 20, 77-80. Рівне
Kalaga J. (1989). Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Krzesku-Królowej Niwie, woj. siedleckie. Warszawa: Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Kalaga J. (2006). Ciałopalny obrządek pogrzebowy w międzyrzeczu Liwca, Bugu i Krzny we wczesnym średniowieczu. Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Kondratiuk M. (1974). Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny. Monografie slawistyczne 29. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Kotkowicz E. (2013). Brama na Jaćwież – rola i znaczenie Drohiczyna jako punktu etapowego w wyprawach wojennych na ziemie jaćwieskie. W: O. Łatyszonek (red.), Podlasie nadbużańskie. 500-lecie województwa podlaskiego (51-59). Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu
Krasnodębski D., Skrzyńska K., Olczak H. (2019). Badania nieinwazyjne wybranych mikroregionów osadniczych. W: A. Buko (red.), Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle badań wybranych cmentarzysk (33-53). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Makarski W. (1996). Pogranicze polsko-ruskie do połowy XIV wieku. Studium językowo-etniczne. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Maroszek J. (2013). Dzieje województwa podlaskiego do 1795 roku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku
Mazuruk K. (2004). Stanowiska archeologiczne Bielska Podlaskiego na tle historiografii. Białoruskie Zeszyty Historyczne, 21, 133-148
Michaluk D. (1999). Mielnik. Stolica Ziemi Mielnickiej na Podlasiu (do końca XVIII wieku). Mielnik: Urząd Gminy w Mielniku
Mikulski J. (1969). Grodzisko pod Dzięciołami. W: J. Kazimierski (red.), Łosice 1264-1966 (81-82). Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe
Minikowska T. (1980). Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej XVI w. Warszawa-Poznań-Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu
Miśkiewicz M. (1981). Mazowsze wschodnie we wczesnym średniowieczu. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
Miśkiewicz M. (1996). Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Niewiadomej w województwie siedleckim. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
Musianowicz K. (1960). Granica mazowiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu. Materiały Wczesnośredniowieczne, 5, 187-230
Nalepa J. (2000). Pogranicze polsko-ruskie do połowy wieku XIV a archaiczne hydronimy i toponimy: weryfikacja „weryfikacji”. Slavia Antiqua, 41, 27-48
Pawlata L. (2014). Problematyka badań nad powstaniem i organizacją przestrzeni miejskiej średniowiecznego Drohiczyna. W: T. Jabłońska (red.), Małe miasta. Perspektywa archeologiczna (23-78). Lublin, Supraśl: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Pytasz-Kołodziejczyk A. (2018). Przemiany społeczno-gospodarcze na Podlasiu w XV-XVI w. Olsztyn: Polskie Towarzystwo Historyczne
Rauhut L. (1971). Wczesnośredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, 1, 435-656
Russocki S. (1972). Spory o średniowieczne Mazowsze. Rocznik Mazowiecki, 4, 217-257
Skrzyńska K. (2018). Czekanowskie Lieu de Memoire – obraz archeologiczny. W: S. Rosik, S. Jędrzejewska, K. Kollinger (red.), Hierofanie, wierzenia, obrzędy… Kultura symboliczna w średniowieczu między pogaństwem a chrześcijaństwem. Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich II (215-250). Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
Skrzyńska K. (2019a). Wczesnośredniowieczne grodzisko w Dzięciołach. Stan i perspektywy badań archeologicznych. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (144-207). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis)
Skrzyńska K. (2019b). Dzięcioły-Łosice. Translokacja ośrodków grodowych i protomiejskich na średniowiecznym pograniczu mazowiecko-małopolsko-litewskim. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (244-273). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis)
Skrzyńska K. (2019c). „Nieznane” grodzisko w Dzięciołach, pow. łosicki. Perspektywy badawcze. Wiadomości Archeologiczne, 70, 51-62
Skrzyńska K. (2019d). Wczesny etap chrystianizacji (XI-XIII w.): pomiędzy historią i archeologią. W: A. Buko (red.), Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle badań wybranych cmentarzysk (273-294). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Skrzyńska K., Bryńczak B. (2019). Średniowieczne przemiany osadnicze i kulturowe w dorzeczu górnej Tocznej na podstawie danych archeologicznych. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (111-142). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis)
Skrzyńska-Jankowska K. (2004). Gród w Drohiczynie: centrum organizacji przestrzeni kulturowej wczesnośredniowiecznego pogranicza polsko-ruskiego. W: R. Dobrowolski, S. Terpiłowski (red.), Stan i zmiany środowiska geograficznego wybranych regionów wschodniej Polski (289-297). Lublin: Polskie Towarzystwo Geograficzne
Skrzyńska-Jankowska K. (2014). Dorzecze środkowego Bugu jako pogranicze kulturowe we wcześniejszym średniowieczu. Warszawa: Archiwum IAE PAN (maszynopis)
Suchodolska E. (1994). Dzieje polityczne (połowa XIII – połowa XIV w. W: A. Gieysztor, H. Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza do 1526 r. (177-212). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Świętosławski W. (1997). Archeologiczne ślady najazdów tatarskich na Europę środkową w XIII w. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Tyszkiewicz J. (1974). Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Tyszkiewicz J. (2003). Geografia historyczna Polski w średniowieczu. Warszawa: Wydawnictwo DiG
Urbańczyk S. (1968). Charakterystyka staropolskich zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego. W: S. Urbańczyk, Szkice z dziejów języka polskiego (295-304). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Wiśniewski J. (1964). Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od k. XIV do poł. XVII w. Acta Baltico-Slavica, 1, 115-135
Wilkiewicz-Wawrzyńczykowa A. (1937). Ze studiów nad polityką polską na Rusi na przełomie XII i XIII w. Ateneum Wileńskie, 11, 1-35
Włodarski B. (1958). Rywalizacja o ziemie pruskie w połowie XIII wieku. Rocznik Toruńskiego Towarzystwa Naukowego, 61(1), 7-76
Włodarski B. (1966). Polska i Ruś 1194-1340. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Włodarski B. (1969). Sąsiedztwo polsko-ruskie w czasach Kazimierza Sprawiedliwego. Kwartalnik Historyczny, 76(1), 5-28
Włodarski B. (1971). Polityczne plany Konrada I księcia mazowieckiego. Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 76 (1). Toruń: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R. (1986). Dzieje Lubelszczyzny. T. IV. Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Wojtowycz L. W. (2011). Walka o spadek po Romanowiczach a król polski Kazimierz III Wielki. W: J. Maciejewski, T. Nowakowski (red.), Kazimierz Wielki i jego państwo. W siedemsetną rocznicę urodzin ostatniego Piasta na tronie polskim (47-66). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Wróblewski W. (2001). U źródeł kasztelanii liwskiej. Wczesnośredniowieczne struktury osadnicze w dorzeczu Liwca. W: P. Urbańczyk, B. Bryńczak (red.), Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych (205-228). Siedlce: Instytut Historii Akademii Podlaskiej
Wysoczański W. (2002). Znaki językowo-kulturowe. Specyficzno-językowe wyznaczniki tożsamości etnokulturowej. Rozprawy Komisji Językowej WTN, 28, 43-71
Zieleniewski J. (1990). Powstanie i rozwój układu przestrzennego Bielska Podaskiego w XIV – XVIII wieku. Studia Podlaskie, 1, 47-70