Rozważania nad historiografią polskiego powojennego podziemia niepodległościowego

The Polish post-war independence underground has become one of the most important research topics of the Polish historiography. It is worth taking a closer look at it, going beyond the history of politics and factual developments. For this purpose, it is necessary to refer to the scientific methodology consciously. This makes it possible to outline the laws that have governed the historiography of this topic to date, identify selected persuasive arguments, point to overlooked determinants of the situation at the time, and scour for research questions in interdisciplinarity. The text also draws attention to selected topics that would be worth elaborating on and signals ethical and historical policy issues.

Atlas podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. Rafał Wnuk [et al.], IPN-KŚZpNP, Warszawa–Lublin 2007
Balbus Tomasz, Major „Zbroja”, IPN-KŚZpNP, Wrocław 2013
Balbus Tomasz, Nie chcemy osiemnastej republiki! Akcja odwetowa oddziału Wiktora Wójcika „Wilczka” w Czastarach koło Wielunia (18 II 1946 r.), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2010, 32/33, s. 201–230
Balbus Tomasz, O Polskę Wolną i Niezawisłą (1945–1948). WiN w południowo-zachodniej Polsce (geneza – struktury – działalność – likwidacja – represje), Societas Vistulana, Kraków–Wrocław 2004
Beah Ishmael, Było minęło. Wspomnienia dziecka-żołnierza, Znak, Kraków 2008
Bechta Mariusz, …między Bolszewią a Niemcami. Konspiracja polityczna i wojskowa Polskiego Obozu Narodowego na Podlasiu w latach 1939–1952, IPN-KŚZpNP, Rytm, Warszawa 2009
Bechta Mariusz, Inspektorat Rejonowy AK-WiN „Radzyń Podlaski” w latach 1944–1947, w: Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. Tomasz Łabuszewski, IPN, Warszawa 2018, s. 479–540
Bechta Mariusz, Pogrom czy odwet? Akcja zbrojna Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w Parczewie 5 lutego 1946 r., Zysk i S-ka, Poznań 2014
Bechta Mariusz, Muszyński Wojciech J., Przeciwko Pax Sovietica. Narodowe Zjednoczenie Wojskowe i struktury polityczne ruchu narodowego wobec reżimu komunistycznego 1944–1956, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2017
Bednarek Jerzy, Oddział Franciszka Olszówki „Otta”. Z dziejów powojennej konspiracji antykomunistycznej, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, 1 (5), s. 197–219
Braudel Fernand, Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, t. 1–2, Książka i Wiedza, Warszawa 2004
Brenda Waldemar, Zarys dziejów Okręgu „Bałtyk” NZW w woj. olsztyńskim (1945–1947), w: Żołnierzowi Niepodległej. Księga dedykowana śp. gen. Mieczysławowi Huchli, red. Tomasz Balbus, Mariusz Krzysztofiński, Ewa Leniart, Zbigniew Nawrocki, IPN-KŚZpNP, Rzeszów 2012, s. 96–124
Chauvel Patrick, Reporter wojenny, Albatros, Warszawa 2005
Chodakiewicz Marek J., Przedmowa, w: Mariusz Bechta, Pogrom czy odwet? Akcja zbrojna Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w Parczewie 5 lutego 1946 r., Zysk i S-ka, Poznań 2014
Dziuba Adam, Podziemie poakowskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945– 1947, Societas Vistulana, Kraków 2005
Frazik Wojciech, Emigracja wobec oporu i podziemia w Polsce – formy współpracy i kanały łączności z podziemiem w kraju, w: Aparat represji a opór społeczeństwa wobec systemu komunistycznego w Polsce i na Litwie w latach 1944–1956, red. Piotr Niwiński, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2005, s. 77–84
Gniadek-Zieliński Michał M.O., Narodowe Siły Zbrojne 1942–1947, Capital, Warszawa 2017
Golik Dawid, Kasprzycki Marcin, Ostatni „leśni” Małopolski. Grupy zbrojne Stanisława Perełki „Dębińskiego”, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2015, 42, s. 5–76
Gut Violetta, Józef Franczak ps. „Lalek”. Ostatni partyzant poakowskiego podziemia, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004
Hatzfeld Jean, Sezon maczet, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012
Jakubowski Wojciech, Chłopi polscy 1944–1948. Perspektywa psychohistoryczna, Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku, INP PAN, Pułtusk–Warszawa 2000
Janocińska Bożena, Suszycka-Tomkiewicz Grażyna, Losy archiwaliów organizacji podziemnych w latach 1944–1946 w świetle materiałów aparatu bezpieczeństwa zgromadzonych w archiwum Oddziału IPN w Lublinie, w: W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobami i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. Jerzy Bednarek, Paweł Perzyna, IPN-KŚZpNP, Wydawnictwo Adam Marszałek, Łódź–Toruń 2006, s. 290–313
Kacprzak Krzysztof, Podziemie zbrojne na Mazowszu Północnym w walce z systemem komunistycznym 1945–1952, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2011
Kister Anna G., Studium zniewolenia. Walka aparatu bezpieczeństwa z polskim zbrojnym podziemiem niepodległościowym na Lubelszczyźnie (1944–1947), Arcana, Kraków 2005
Komorowski Krzysztof, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939– 1945, Rytm, Warszawa 2000
Komunistyczne amnestie lat 1945–1947. Drogi do „legalizacji” czy zagłady?, red. Wojciech J. Muszyński, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2012
Korkuć Maciej, „Ujawnienie nie mniej ryzykowne, jak i nie ujawnienie”. Podziemie niepodległościowe w Krakowskiem wobec akcji amnestyjnej w 1945 r., w: Komunistyczne amnestie lat 1945–1947. Drogi do „legalizacji” czy zagłady?, red. Wojciech J. Muszyński, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2012, s. 169–204
Korkuć Maciej, Ludność Podhala wobec podziemia niepodległościowego 1945–1947, w: Wokół legendy „Ognia”. Opór przeciw zniewoleniu. Polska – Małopolska – Podhale 1945–1956, red. Robert Kowalski, Avalon, Nowy Targ–Kraków 2008, s. 215–242
Korkuć Maciej, Sabotaż czy kolaboracja? Przyczynek do dyskusji o przenikaniu ludowców do UB, „Zeszyty Historyczne WIN-u” 2010, 32/33, s. 167–182
Kozimala Irena, Żołnierze Wyklęci. Z dziejów partyzantki antykomunistycznej w powiecie przeworskim 1944–1956, Regionalne Towarzystwo Naukowe, Przeworsk 2015
Krajewski Kazimierz, Łabuszewski Tomasz, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944–1952), Volumen, Warszawa 2002
Krajewski Kazimierz, Łabuszewski Tomasz, „Żołnierze Wyklęci” Mazowsza i Podlasia 1944–1952, IPN-KŚZpNP, Warszawa–Brok 2011
Krajewski Kazimierz, Podziemie niepodległościowe w powiecie Ostrołęka po 1944 r., w: Powiat Ostrołęka. Materiały z sesji naukowej Powiat Ostrołęka w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych zorganizowanej 23 października 2008 r. przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie i Prezydenta Ostrołęki, red. Kazimierz Krajewski, IPN-KŚZpNP, Warszawa [2009], s. 13–248
Krajewski Kazimierz, Podziemie niepodległościowe w powiecie pułtuskim po 1944 roku, w: Powiat Pułtusk. Materiały z sesji naukowej Represje i opór przeciw rządom komunistycznym w powiecie Pułtusk po 1944 zorganizowanej 16 października 2007 r. przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie i Wydział Historyczny Akademii Humanistycznej w Pułtusku, red. Kazimierz Krajewski, Akademia Humanistyczna w Pułtusku, IPN, Pułtusk–Warszawa [2008], s. 15–113
Kurek Ewa, „Zapora” i „Ogień” jako symbol chłopskiego oporu przeciwko komunistycznej władzy, w: Wokół legendy „Ognia”. Opór przeciw zniewoleniu. Polska – Małopolska – Podhale 1945–1956, red. Robert Kowalski, Avalon, Nowy Targ–Kraków 2008, s. 139–148
Kurkowska-Budzan Marta, Antykomunistyczne podziemie zbrojne na Białostocczyźnie. Analiza współczesnej symbolizacji przeszłości, Historia Iagellonica, Kraków 2009
Łabuszewski Tomasz, 5 Brygada Wileńska AK na Pomorzu, Warmii i Mazurach 1945–1947, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2017
Łabuszewski Tomasz, Polskie powstanie antykomunistyczne, „Biuletyn IPN” 2017, 11, s. 120–127
Łoziński Łukasz, Kontrowersje wokół Józefa Kurasia „Ognia” i jego podkomendnych. Narracje historyków oraz mieszkańców Podhala, „Rocznik Antropologii Historii” 12, 2019, s. 191–226
Łuczak Agnieszka, Podziemie niepodległościowe w Wielkopolsce w latach 1945–1956. Próba charakterystyki, w: Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce w latach 1945–1956, red. Agnieszka Łuczak, Aleksandra Pietrowicz, IPN-KŚZpNP, Poznań 2007, s. 17–41
Makus Grzegorz, „Jastrząb” i „Żelazny” ostatni partyzanci Polesia Lubelskiego 1945–1951, Fundacja Pamiętamy, Włodawa 2008
Makus Grzegorz, Edward Taraszkiewicz „Grot”, „Żelazny”, „Tomasz”, w: Ostatni komendanci, ostatni żołnierze 1951–1963, [red. Grzegorz Kuczyński et al.], Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, [Warszawa 2013], s. 341–365
Makus Grzegorz, Ostanie Polskie Powstanie, (dostęp: 8 IX 2020)
Mardyła Przemysław, Opór społeczny i konspiracja proweniencji narodowej na terenie Skawiny w latach 1945–1956, IPN-KŚZpNP, Kraków 2017
Mazur Mariusz, Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945–1956. Aspekty mentalno-psychologiczne, Bellona, UMCS, Warszawa–Lublin 2019
Mazur Mariusz, Etyczne aspekty badań nad powojennym podziemiem niepodległościowym, „Przegląd Historyczny” 112, 2021, 1, s. 89–115
Mazur Mariusz, Gramatyka emocji i uczuć we współczesnej prawicowej publicystyce na temat powojennego polskiego podziemia niepodległościowego, „Historyka. Studia Metodologiczne” 48, 2018, s. 287–306
Mazur Mariusz, Warsztat naukowy historyka w kontekście prób reinterpretacji postaci Romualda Rajsa „Burego”, (dostęp: 30 IX 2020)
Motyka Grzegorz, Grupa Operacyjna „Puchaczów” – mechanizm komunistycznej pacyfikacji na przykładzie zapoznanego epizodu akcji „Wisła 1947 roku”, „Dzieje Najnowsze” 52, 2020, 1, s. 205–220
Motyka Grzegorz, Obywatel „Igła” – krawiec ze Skaryszewa. Analiza mikrohistoryczna kontrrewolucji wyklętych, ISP PAN, Warszawa 2018
Motyka Grzegorz, W kręgu „Łun w Bieszczadach”. Szkice z najnowszej historii polskich Bieszczad, Rytm, Warszawa 2009
Motyka Grzegorz, Wnuk Rafał, Pany i rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1945–1947, Volumen, Warszawa 1997
Muszyński Wojciech J., Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 1934–1944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2011
Niwiński Piotr, Działania komunistycznego aparatu represji wobec środowisk kombatantów wileńskiej AK 1945–1980, ISP PAN, Rytm, Warszawa 2009
Niwiński Piotr, Okręg Wileński AK w latach 1944–1948, Volumen, Warszawa–Kraków 2014
Ostapiuk Michał, Komendant „Bury”. Biografia kpt. Romualda Adama Rajsa „Burego” 1913–1949, IPN-KŚZpNP, Białystok–Olsztyn–Warszawa 2019
Ostasz Grzegorz, Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Model konspiracji, struktura, dzieje, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2006
Paczoska-Hauke Alicja, Działalność oddziału zbrojnego Jerzego Gadzinowskiego „Szarego” na Kujawach w 1945 r., „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2011, 34, s. 89–126
Pamiętać o cenie wolności. Z Kazimierzem Krajewskim i Grzegorzem Wąsowskim o „Żołnierzach Wyklętych” rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn IPN” 2007, 1–2, s. 26–30
Piekarz Artur, Zagłada pododdziału „Uskoka” w Turowoli (26 VI 1947), „Merkuriusz Łęczyński” 2013, 26, s. 57–65
Pietrzak Leszek, Antykomunistyczne podziemie zbrojne na terenie Inspektoratu Puławy (1944–1956), Volumen, Warszawa 2011
Piotrowski Mirosław, Narodowe Siły Zbrojne na Lubelszczyźnie 1944–1947, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2009
Poleszak Sławomir, Podziemie antykomunistyczne w łomżyńskiem i grajewskiem (1944– 1957), Volumen, Warszawa 2004
Poleszak Sławomir, Wnuk Rafał, Zarys dziejów polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, w: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Lublin–Warszawa 2008, s. XXII–XXXIV
Pomian Krzysztof, Przeszłość jako przedmiot wiedzy, Aletheia, Warszawa 1992
Rodak Mateusz, Zjawisko bandytyzmu na ziemiach byłego Królestwa Polskiego w latach 1914–1918, w: Studia i materiały do dziejów społecznych Polski 1914–1918, red. Katarzyna Sierakowska, IH PAN, Warszawa, 2018 (Metamorfozy społeczne, t. 20), s. 15–43
Semczyszyn Magdalena, Pacyfikacja pięciu wsi. O ciemnych kartach biografii kapitana Romualda Rajsa „Burego”, „Kwartalnik Historyczny” 127, 2020, 2, s. 369–396
Surdej Mirosław, „Trzy konspiracje”. Historia Aleksandra Rusina ps. „Rusal”, IPN-KŚZpNP, Rzeszów–Warszawa 2020
Surdej Mirosław, Okręg Rzeszowski Narodowej Organizacji Wojskowej – Narodowego Zjednoczenia Wojskowego w latach 1944–1947, IPN-KŚZpNP, Rzeszów–Warszawa 2018
Sztompka Piotr, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2005
Śmietanka-Kruszelnicki Ryszard, Podziemie poakowskie na Kielecczyźnie w latach 1945–1948, Societas Vistulana, Kraków 2002
Śmietanka-Kruszelnicki Ryszard, Protokół przesłuchania jako źródło historyczne, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, 1 (3), s. 199–207
Toborek Tomasz, Stanisław Sojczyński i Konspiracyjne Wojsko Polskie, IPN-KŚZpNP, Łódź 2015
Turlejska Maria, Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–1954, Aneks, Londyn 1989
Winter Ella, Red Virtue. Human Relationships in the New Russia, Harcourt, New York 1933
Wnuk Rafał, Problem bandytyzmu wśród żołnierzy antykomunistycznego podziemia w Polsce (1945–1947), w: Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. Tomasz Szarota, Neriton, IH PAN, Warszawa 2001, s. 67–79
Wolf Eric R., Peasant Wars of the Twentieth Century, University of Oklahoma Press, Norman 1999
Wolsza Tadeusz, Zagadnienie „rozładowania lasów” w koncepcjach Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Obczyźnie 1945–1950, „Pamięć i Sprawiedliwość” 40, 1997–1998, s. 360–375
Wójcik Bartosz, Powstanie, którego nie było? O specyfice powojennego podziemia, (dostęp: 8 IX 2020)
Wykład dr. Jarosława Szarka „Bohaterowie Powstania Antykomunistycznego 1944– 1956” – Niepołomice, 13 marca 2014, (dostęp: 7 IV 2021)
Wyżga Mateusz, Homo movens. Mobilność chłopów w mikroregionie krakowskim w XVI– XVIII wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2019
Zajączkowski Mariusz, Pod znakiem króla Daniela. OUN-B i UPA na Lubelszczyźnie 1944–1950, IPN-KŚZpNP, ISP PAN, Lublin–Warszawa 2016
Zajączkowski Mariusz, Wierzchowiny i NSZ. Uwagi krytyczne na marginesie książki Mariusza Bechty i Wojciecha J. Muszyńskiego „Przeciwko Pax Sovietica. Narodowe Zjednoczenie Wojskowe i struktury polityczne ruchu narodowego wobec reżimu komunistycznego 1944–1956”, „Dzieje Najnowsze” 2018, 4, s. 281–298
Zaremba Marcin, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Znak, ISP PAN, Kraków 2012
Zblewski Zdzisław, Okręg Krakowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1948. Geneza, struktury, działalność, Societas Vistulana, Kraków 2005