Doświadczenie społeczne służby wojskowej w ludowym Wojsku Polskim: terra incognita?

The article characterises the development of the social history of the people’s Polish Army after 1989, including, in particular, the socio-psychological aspects of military service. The author attempts to answer the question of what reasons may have caused the relative weakness of this research stream. At the same time, he points to source materials that, in his opinion, fillin the gaps in historiography on this subject. The study is based primarily on the analysis of archival materials found in the Central Military Archives of the Military Historical Bureau in Warsaw.

Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej. PRL w latach 1970–1975, red. Marcin Bukała, Dariusz Iwaneczko, IPN-KŚZpNP, Rzeszów–Warszawa 2019.
Ahlbäck Anders, Manhood and the Making of the Military Conscription, Military Service and Masculinity in Finland, 1917–39, Ashgate, Farnham 2014.
Altman Karel, „Kult čísla” jako determinanta sociálního statusu i každodennosti příslušníků základní vojenské služby v období tzv. normalizace, „Národopisný věstnik” 79, 2020, 2, s. 44–70.
Baranowska Aneta, Socjologia wojska w Polsce – pytania o przeszłość, teraźniejszość i przyszłość subdyscypliny, „Roczniki Historii Socjologii” 6, 2016, s. 45–66.
Campos Ângela, An Oral History of the Portuguese Colonial War. Conscripted Generation, Macmillan, New York 2017.
Cenckiewicz Sławomir, Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991 (wprowadzenie do syntezy), Zysk i S-ka, Poznań 2011.
Ciupiński Andrzej, Wojskowa Akademia Polityczna im. Feliksa Dzierżyńskiego 1951–1986, WAP, Warszawa 1986.
Dąbrowski Marcin, Wojskowe obozy specjalne 1982–1983, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Represjonowanych w Specjalnych Obozach Wojskowych w latach 1982–1983, Lublin 2013.
Dębska Anna, Fala w wojsku. Ukryta struktura życia koszarowego, Bellona, Warszawa 1997.
Eisler Jerzy, Miejsce Ludowego Wojska Polskiego w systemie politycznym PRL, w: Jerzy Eisler, Co nam zostało z tamtych lat. Dziedzictwo PRL, PWN, Warszawa 2016, s. 17–131.
Flynn George Q., Conscription and Democracy. The Draft in France, Great Britain, and the United States, Greenwood Press, Westport, Conn. 2002.
Frevert Ute, A Nation in Barracks. Conscription, Military Service and Civil Society in Modern Germany, Bloomsbury Publishing, Oxford–New York 2004.
Grot Leszek, Konecki Tadeusz, Nalepa Edward, Pokojowe dzieje Wojska Polskiego, Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa 1988.
Grudzień 1970 w dokumentach wojskowych, oprac. Edward J. Nalepa, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, Piotrków Trybunalski 2011.
Halamska Maria, Wieś polska 1918–2018. W poszukiwaniu źródeł teraźniejszości, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Scholar, Warszawa 2020.
Horoszko Ewa, Kaczmarska Patrycja, Wojskowa Akademia Polityczna im. Feliksa Dzierżyńskiego 1951–1990 w świetle akt Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej, „Rocznik Historyczno-Archiwalny Centralnego Archiwum Wojskowego” 33, 2011, 4, s. 167–206.
Inteligentna forma internowania. Ćwiczenia i powołania do Ludowego Wojska Polskiego jako forma represji po 13 grudnia 1981 r., red. Grzegorz Majchrzak, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2016.
Jarno Witold, Terytorialne władze wojskowe w Polsce w latach 1945–1948. Organizacja i działalność okręgów wojskowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011.
Jarosz Dariusz, Emocje i historia. Społeczeństwo PRL według Henryka Słabka, „Kwartalnik Historyczny” 117, 2010, 3, s. 121–130.
Jarosz Dariusz, Nie tylko dezercje. Z badań nad patologiami zasadniczej służby wojskowej w Ludowym Wojsku Polskim, w: Szpiedzy, dezerterzy, renegaci. Wykroczenia i przestępstwa żołnierzy i funkcjonariuszy służb mundurowych w latach 1918–1989, red. Jacek Jędrysiak, Krzysztof Widziński, IPN-KŚZpNP, Wrocław–Warszawa 2021, s. 341–362.
Jarosz Dariusz, Od poboru do służby wojskowej. Wybrane problemy codzienności żołnierskiej w ludowym Wojsku Polskim (ustalenia i postulaty badawcze), w: Społeczeństwo w wojsku, wojsko w społeczeństwie w XIX i XX wieku. Relacje i procesy w ujęciu interdyscyplinarnym, t. 2, red. Tomasz Osiński [i in.], Lotnicza Akademia Wojskowa, Dęblin 2022, s. 261–274.
Jarosz Dariusz, Służba wojskowa a młodzież w PRL lat osiemdziesiątych XX wieku, w: Społeczeństwo w wojsku, wojsko w społeczeństwie w XIX i XX wieku. Relacje i procesy w ujęciu interdyscyplinarnym, red. Marcin Kruszyński, Tomasz Osiński, Marek Kornat, Lotnicza Akademia Wojskowa, Dęblin 2020, s. 391–400.
Jarosz Dariusz, Służba wojskowa w PRL jako problem badawczy historii społecznej, w: W garnizonie i na kwaterze… Wojskowi i cywile. Społeczne i gospodarcze relacje na ziemiach polskich na przestrzeni wieków, red. Robert Klementowski, Marek Zawadka, Gajt, Wocław 2017, s. 249–270.
Jarosz Dariusz, Miernik Grzegorz, Pobór, wcielenie, „pruska dyscyplina”, dezercje. Wstęp do badań nad historią społeczną służby wojskowej w stalinowskiej Polsce (1950–1955), „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 16, 2018, s. 41–84.
Jędrysiak Jacek, Warunki sanitarno-higieniczne służby w Siłach Zbrojnych PRL w latach siedemdziesiątych XX wieku, w: Z Jeleniej Góry do Wrocławia i z powrotem. Wokół historii społecznej i gospodarczej. Tom studiów dedykowany Profesor Elżbiecie Kościk, red. Tomasz Głowiński, Wydawnictwo Tum Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 2018, s. 311–320.
Jędrzejko Mariusz, Koty, wicki i rezerwa. Zwyczaje, obrzędy i język „fali”, Departament Wychowania i Promocji Obronności MON „Konjan”, Warszawa 2022.
Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska 1944–1956, red. Jerzy Poksiński, Aleksander Kochański, Krzysztof Persak, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2003.
Kmiecik Tadeusz, Sądownictwo wojskowe w Polsce Ludowej w latach 1943–1955, „Kwartalnik Bellona” 2016, 3, s. 99–117.
Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX. Zbiór studiów, red. Anna Żarnowska, Andrzej Szwarc, DiG, Warszawa 1997.
Kosiński Krzysztof, O nową mentalność. Życie codzienne w szkołach 1945–1956, Trio, Warszawa 2000.
Kowalski Lech, Kryptonim „Dunaj”. Udział wojsk polskich w interwencji zbrojnej w Czechosłowacji w 1968 roku, Książka i Wiedza, Warszawa 1992.
Kultura wysoka, kultura popularna, kultura codzienności w Polsce 1944–1989, red. Grzegorz Miernik, Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, Kielce 2010.
Le soldat volontaire en Europe au XXe siècle. De l’engagement politique à l’engagement professionnel, red. Hubert Heyriès, Jean-François Muracciole, Presses universitaires de la Méditerranée, Montpellier 2009.
Les Populations et les Armées, Centre d’histoire et de prospective militaires, Pully (Lausanne) 2008.
Lesiński Andrzej, Służba wojskowa kleryków w PRL 1959–1980, Ośrodek Badań Naukowych, Olsztyn 1995.
Leszkowicz Tomasz, Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej, IPN, Warszawa 2022.
Mezi pakárnou a službou vlasti. Základní vojenská služba (1968–2004) v aktérské reflexi, red. Jiří Hlaváček, Academia, Praha 2022.
Nalepa Edward J., Oficerowie radzieccy w Wojsku Polskim w latach 1943–1968 (studium historyczno-wojskowe), cz. 1–2, Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa 1992.
Nalepa Edward J., Pacyfikacja zbuntowanego miasta. Wojsko Polskie w Czerwcu 1956 r. w Poznaniu w świetle dokumentów wojskowych, Bellona, Warszawa 1992.
Pajórek Leszek, Polska a „Praska wiosna”. Udział Wojska Polskiego w interwencji zbrojnej w Czechosłowacji w 1968 roku, Egros, Wojskowy Instytut Historyczny Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 1998.
Palski Zbigniew, Agentura informacji wojskowej w latach 1945–1956, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1992.
Pasztor Maria, Devoir de défense en Pologne (1944–1989), „Revue Militaire Suisse” 2002, 6/7, s. 40–48.
Pasztor Maria, Un Etat garnizon? L’armée et la société civile en Pologne durant l’état de guerre de 1981 à 1983, w: Les Populations et les Armées, Centre d’Histoire et de Prospective Militaires, Pully (Lausanne) 2008, s. 143–151.
Pasztor Maria, Le devoir de défense en Pologne après la Deuxième Guerre mondiale et ses fonctions politiques, w: Le devoir de défense en Europe aux XIXe et XXe siècles, red. Jean-Charles Jauffret, Economica, Paris 2002, s. 251–258.
Pawlak Antoni, Książeczka wojskowa, Wydawnictwo Pacyfistyczne, Kraków 1981.
Piotrowski Paweł, Służba wojskowa jako forma represji politycznej w Ludowym Wojsku Polskim, w: Inteligentna forma internowania. Ćwiczenia i powołania do Ludowego Wojska Polskiego jako forma represji po 13 grudnia 1981 r., red. Grzegorz Majchrzak, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2016, s. 24–63.
Poksiński Jerzy, „TUN” Tatar-Utnik-Nowicki, Bellona, Warszawa 1992.
Poksiński Jerzy, Siły zbrojne wobec ugrupowań niepodległościowych w Polsce w latach 1944–1956, w: Wojna domowa czy nowa okupacja. Polska po roku 1944, red. Andrzej Ajnenkiel, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998.
Polak Wojciech, Swetry, sutanny i mundury. Próby oddziaływania „Solidarności” podziemnej, Kościoła katolickiego i społeczeństwa na wojsko po wprowadzeniu stanu wojennego, a także przejawy oporu wewnątrz struktur wojskowych w świetle raportów Wojskowej Służby Wewnętrznej i Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego (grudzień 1981 – grudzień 1982), Wydawnictwo Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń 2016.
Polniak Łukasz, Opinie społeczne o wojsku w świetle badań OBOP w latach 1958–1989, w: Wojsko w Polsce „ludowej”, red. Robert Klementowski [i in.], IPN-KŚZpNP, Wrocław 2014, s. 43–62.
Polniak Łukasz, Patriotyzm wojskowy w PRL w latach 1956–1970, Trio, Warszawa 2011.
PRL na pochylni (1975–1980), red. Marcin Bukała, Dariusz Iwaneczko, IPN-KŚZpNP, Rzeszów 2017.
Ruszar Józef Maria, Czerwone pająki. Dziennik żołnierza LWP, oprac. Kamil Dworaczek, Jacek Jędrysiak, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2017.
Rydzyński Zdzisław, Samobójstwa w wojsku, „Lekarz Wojskowy” 1958, 8.
Rzędowski Jerzy, Świadkowie Jehowy w PRL, „Więź” 2004, 546, s. 92–95.
Słabek Henryk, O społecznej historii Polski 1945–1989, Książka i Wiedza, Wyższa Szkoła Gospodarki Krajowej, Warszawa–Kutno 2009.
Smółka-Gnauck Anna, Między wolnością a pokojem. Zarys historii Ruchu „Wolność i Pokój”, IPN, Warszawa 2012.
Społeczeństwo polskie w latach 1980–1989, red. Natalia Jarska, Jan Olaszek, IPN-KŚZpNP, Warszawa 2015.
Staciwa Czesław, Wyniki porównawczych badań nad religijnością żołnierzy zasadniczej służby wojskowej Wojska Polskiego, Instytut Badań Społecznych Wojskowej Akademii Politycznej im. F. Dzierżyńskiego, Warszawa 1971.
Sułek Antoni, Dokumenty urzędowe, w: Encyklopedia socjologii, t. 1, kom. red. Zbigniew Bokszański [i in.], red. nauk. Andrzej Kojder [i in.], Oficyna Naukowa, Warszawa 1998, s. 137–142.
Sułek Antoni, Polski szlak „The American Soldier”. Przyczynek do historii wędrówek idei socjologicznych, „Studia Socjologiczne” 2017, 1 (224), s. 59–79.
Szkice o codzienności PRL, red. Marcin Kruszyński, Tomasz Osiński, IPN-KŚZpNP, Lublin 2016.
The Changing Face of European Conscription, red. Pertti Joenniemi, Ashgate, Aldershot 2006.
The Comparative Study of Conscription in the Armed Forces, red. Lars Mjøset, Stephen van Holde, JAI, Amsterdam–New York 2002.
Tkaczew Władysław, Powstanie i działalność organów informacji Wojska Polskiego w latach 1943–1948. Kontrwywiad wojskowy, Bellona, Warszawa 1994.
Tomaszewski Janusz, Sowietyzacja Wojska Polskiego w latach 1943–1956, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012.
Wiatr Jerzy J., Kozłowski Paweł, O socjologii w Polsce Ludowej rozmów jedenaście, Instytut Historii Nauki PAN, Aspra-Jr, Warszawa 2022.
Wiatr Jerzy J., Życie w ciekawych czasach, Europejska Wyższa Szkoła Prawa i Administracji, Warszawa 2008.
Wollny Janina Róża, Wollny Mariusz, Fala. Rzecz o wymarłej kontrkulturze żołnierskiej z dorzecza Wisły, JaMa, Kraków–Wieliczka 2021.
Wtorkiewicz Jarosław, Wojsko Polskie w akcji propagandowej i wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku, TRIO, Warszawa 2002.
Życie codzienne w PRL (1956–1989), red. Grzegorz Miernik, Sebastian Piątkowski, Radomskie Towarzystwo Naukowe, Niepubliczne Centrum Doskonalenia Nauczycieli „Nowator”, Radom–Starachowice 2006.
Życie codzienne w PRL, red. Małgorzata Choma-Jusińska, Marcin Kruszyński, Tomasz Osiński, IPN-KŚZpNP, Lublin–Warszawa 2019.