Unobvious geoheritage in sacral buildings: millstones in churches of NE Poland from a geological and geomorphological perspective

Czubla, Piotr; Brykała, Dariusz; Dąbski, Maciej; Gierszewski, Piotr; Błaszkiewicz, Mirosław; Mosakowski, Zachariasz; Lamparski, Piotr

doi:0016-7282 (print)

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Unobvious geoheritage in sacral buildings: millstones in churches of NE Poland from a geological and geomorphological perspective Czubla, PiotrBrykała, DariuszDąbski, MaciejGierszewski, PiotrBłaszkiewicz, MirosławMosakowski, ZachariaszLamparski, Piotr

Object structure

Unobvious geoheritage in sacral buildings: millstones in churches of NE Poland from a geological and geomorphological perspective

Geographia Polonica Vol. 97 No. 3 (2024)

Czubla, Piotr : Autor ; Brykała, Dariusz : Autor ; Dąbski, Maciej : Autor ; Gierszewski, Piotr : Autor ; Błaszkiewicz, Mirosław : Autor ; Mosakowski, Zachariasz : Autor ; Lamparski, Piotr : Autor

geoheritage ; millstones ; medieval churches ; petrography ; weatering

The article highlights the importance of medieval churches with embedded millstones as geocultural objects with a great geotouristic and educational potential. In the lowland areas of Northeastern Poland, 79 millstones and their semi-finished products were inventoried. Their sizes ranged from 70 to 100 cm in diameter. The majority of them were made of erratic boulders, mainly granitoids of Fennoscandian origin. Additionally, gneisses, sandstones, pegmatites, and basaltoid were also identified. An attempt was made to determine the degree of weathering of the millstones over several hundred years of exposure to external conditions. Measurements of moisture content and salinity of the walls surrounding 10 millstones embedded in the walls of 8 churches were taken three times (in spring, summer, and winter). Lower wall moisture was observed in the vicinity of the millstones, but only in the case of three walls, the salinity of the mortar binding the bricks and stones was at a low level. A weak but statistically significant negative correlation was found between the age of the churches and the hardness of the millstones measured with a Schmidt hammer.

Adamowski, J. (2005). Metodyka badań zawilgoconych murów w obiektach zabytkowych. In B. Szmygin (Ed.), Postęp i nowoczesność w konserwacji zabytków. Problemy, perspektywy (pp. 105-111). Lublin : Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Polski Komitet Narodowy ICOMOS.
Antonelli, F., Lazzarini, L., & Luni, M. (2005). Preliminary study on the import of lavic millstones in Tripolitania and Cyrenaica (Libya). Journal of Cultural Heritage, 6(2), 137-145. https://doi.org/10.1016/j.culher.2004.10.005
Arnold, A., & Zehnder, K. (1989). Salt weathering on monuments. In F. Zezza (Ed.), La conservazione dei monumenti nel bacino del Mediterraneo (pp. 31-58). San Zeno Naviglio: Grafo edizioni.
Ashley, S., Penn, K., & Rogerson, A. (2011). Rhineland lava in Norfolk churches. Church Archaeology, 13, 27-33. https://doi.org/10.5284/1081941
Bachmann, Ch., & Kitamura, K. (1987). Wassermühlen der Schweiz. Basel: Birkhäuser. https://doi.org/10.1007/978-3-0348-6054-3
Ballesteros, D., Caldevilla, P., Vila, R., Barros, X. C., & Alemparte, M. (2021). Linking geoheritage and traditional architecture for mitigating depopulation in rural areas: The Palaeozoic Villages Route (Courel Mountains UNESCO Global Geopark, Spain). Geoheritage, 13, 63. https://doi.org/10.1007/s12371-021-00590-8
Barale, L. (2024). The 'gigantic boulders' of the Torino Hill (NW Italy): geo-historical significance and geoheritage value. Geological Society, London, Special Publications, 543, 303-317. https://doi.org/10.1144/sp543-2022-241
Barale, L., Borghi, A., d'Atri, A., Gambino, F., & Piana, F. (2020). Ornamental stones of Piemonte (NW Italy): an updated geo-lithological map. Journal of Maps, 16(2), 867-878. https://doi.org/10.1080/17445647.2020.1837685
Bartoszewicz, J. (1855). Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym przez Juljana Bartoszewicza. Warszawa: w Drukarni S. Orgelbranda.
Bartz, W., & Prarat, M. (2020). Results of petrographic and mineralogical research of selected millstones from Pomerania - a contribution to the use of interdisciplinary methods in research on traditional milling. Wiadomości Konserwatorskie - Journal of Heritage Conservation, 61, 124-144. https://doi.org/10.48234/WK61POMERANIA
Baug, I., & Løland, T. (2011). The millstone quarries in Hyllestad: An arena of research and education. In D. Williams, & D. Peacock (Eds.), Bread for the People: The Archaeology of Mills and Milling. Proceedings of a colloquium held in the British School at Rome 4th-7th November 2009 (pp. 349-356). Oxford: BAR Publishing. https://doi.org/10.30861/9781407308487
Bednarz, T. (2021). Badania archeologiczne XVII-wiecznego wraka F53.15 Rudowiec z Zatoki Gdańskiej i jego identyfikacja. Pomorania Antiqua, 30, 133-160.
Bętkowski, R. (2019). Allenstein - M-Łyński Kamień? Debata, 141(6), 38-44.
Bone, D. A. (2016). Historic building stones and their distribution in the churches and chapels of West Sussex, England. Proceedings of the Geologists' Association, 127(1), 53-77. https://doi.org/10.1016/j.pgeola.2016.02.001
Bone, D. A. (2022). Enigmatic rocks and sarsen stones of the West Sussex Coastal Plain, southern Britain. Proceedings of the Geologists' Association, 133(1), 2-21. https://doi.org/10.1016/j.pgeola.2021.08.005
Brocx, M., & Semeniuk, V. (2019). Building stones can be of geoheritage significance. Geoheritage, 11, 133-149. https://doi.org/10.1007/s12371-017-0274-8
Brykała, D., & Lamparski, P. (Eds.) (2021). 1st Annual millPOLstone Workshop "Kamienie młyńskie w kościołach Pomorza Środkowego". Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. https://doi.org/10.7163/konf.0003
Brykała, D., & Lamparski, P. (Eds.) (2022). 2nd Annual millPOLstone Workshop "Kamienie młyńskie w kościołach Warmii i Mazur". Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. https://doi.org/10.7163/konf.0005
Brykała, D., & Lamparski, P. (Eds.) (2023). 3rd Annual millPOLstone Workshop "Millstones in churches of Eastern Germany". Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. https://doi.org/10.7163/konf.0006
Brykała, D., & Podgórski, Z. (2020). Evolution of landscapes influenced by watermills, based on examples from Northern Poland. Landscape and Urban Planning, 198, 103798. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2020.103798
Brykała, D., Podgórski, Z., Sarnowski, Ł., Lamparski, P., & Kordowski, J. (2015). Wykorzystanie energii wiatru i wody w okresie ostatnich 200 lat na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 29, 9-22.
Brykała, D., Pogodziński, P. M., & Piotrowski, R. (2023). Traces of disappearing heritage: Upcycling of wooden vessels preserved in the vernacular architecture of a large river valley in Central Europe. Rural History, 34(2), 243-261. https://doi.org/10.1017/s0956793322000243
Buchholz, A. (2014). Beachtenswerte größere Geschiebe am Blockstrand der Dornbusch-Küste auf der Insel Hiddensee. Mitteilungen der Naturforschenden Gesellschaft Mecklenburg, 14(1), 5-17 .
von Bülow, K. (1927). Mitteilungen über das größte norddeutsche Sedimentärgeschiebe. Sitzungsberichte der Preußischen Geologischen Landesanstalt, 48(2), 135-140.
Caetano, J. M. V., & Ponciano, L. C. M. O. (2021). Cultural Geology, Cultural Biology, Cultural Taxonomy, and the Intangible Geoheritage as New Strategies for Geoconservation. Geoheritage, 13, 79. https://doi.org/10.1007/s12371-021-00603-6
Cedro, B. (2023). Characteristics of stone raw materials in medieval churches in Kołbaskowo commune. Acta Geographica Lodziensia, 113, 89-102. https://doi.org/10.26485/agl/2023/113/5
Chachlikowski, P. (2013). Surowce eratyczne w kamieniarstwie społeczeństw wczesnoagrarnych Niżu Polskiego (IV - III tys. przed Chr.). Studia i materiały do dziejów Kujaw - Niżu Polski, 11. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza.
Chachlikowski, P. (2018). The erratic stone raw material reservoir in the Polish Lowland and its procurement and selection within the local late Neolithic societies. Choices between the 'gift' from the glacial past and the Earth's natural resources of the 'south'. In P. Valde-Nowak, K. Sobczyk, M. Nowak, & J. Źrałka (Eds.), Multas per gentes et multa per saecula (pp. 537-546). Kraków: Institute of Archaeology, Jagiellonian University, Alter Publishing House.
Coratza, P., & Hobléa, F. (2018). The Specificities of Geomorphological Heritage. In E. Reynard, & J. Brilha (Eds.), Geoheritage: Assessment, Protection, and Management (pp. 87-106). Amsterdam-Oxford-Cambridge: Elsevier. https://doi.org/10.1016/b978-0-12-809531-7.00005-8
Czernicka-Chodkowska, D. (1990). Tropem głazów narzutowych. Warszawa: Liga Ochrony Przyrody.
Czubla, P. (2001). Eratyki fennoskandzkie w utworach czwartorzędowych Polski środkowej i ich znaczenie stratygraficzne. Acta Geographica Lodziensia, 80. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Czubla, P. (2015). Eratyki fennoskandzkie w osadach glacjalnych Polski i ich znaczenie badawcze. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Czubla, P., Gałązka, D., & Górska, M. (2006). Eratyki przewodnie w glinach morenowych Polski. Przegląd Geologiczny, 54(3), 245-255.
Czysz, W. (2015). Mühlsteinhauer im bayerischen Inntal. In M. Maříková, & Ch. Zschieschang (Eds.), Wassermühlen und Wassernutzung im mittelalterlichen Ostmitteleuropa (pp. 279-340). Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Dahms, P. (1917). Gewinnung und Verwendung von Geschiebeblöcken im Ordensstaate Preussen vor 500 Jahren. Nebst Bemerkungen über den Fischhof der Marienburg. Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig, 14(3), 58-104.
Dąbski, M. (2014). Rock surface micro-roughness, Schmidt hammer rebound and weathering rind thickness within LIA Skálafellsjökull foreland, SE Iceland. Polish Polar Research, 35(1), 99-114. https://doi.org/10.2478/popore-2014-0008
Dąbski, M. (2015). Application of the Handysurf E-35B electronic profilometer for the study of weathering micro-relief in glacier forelands in SE Iceland. Acta Geologica Polonica, 65(3), 389-401. https://doi.org/10.1515/agp-2015-0018
Debailleux, L. (2019). Schmidt hammer rebound hardness tests for the characterization of ancient fired clay bricks. International Journal of Architectural Heritage, 13(2), 288-297. https://doi.org/10.1080/15583058.2018.1436204
Długokęcki, W., Kuczyński, J., & Pospieszna, B. (2004). Młyny w Malborku i okolicy od XIII do XIX wieku. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku.
Doehne, E. (2002). Salt weathering: A selective review. Geological Society, London, Special Publications, 205(1), 51-64. https://doi.org/10.1144/gsl.sp.2002.205.01.05
Dreesen, R., & Dusar, M. (2004). Historical building stones in the province of Limburg (NE Belgium): Role of petrography in provenance and durability assessment. Materials Characterization, 53(2-4), 273-287. https://doi.org/10.1016/j.matchar.2004.07.001
Forstreuter, K. (1951). Briefe aus Preußen nach Köln um 1330. Jahrbuch des Kölnischen Geschichtsvereins, 26, 85-99. https://doi.org/10.7788/jbkgv-1951-jg03
Fort, R., de Buergo, M. A., Perez-Monserrat, E., & Varas, M. J. (2010). Characterisation of monzogranitic batholiths as a supply source for heritage construction in the northwest of Madrid. Engineering Geology, 115(3-4), 149-157. https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2009.09.001
Gluhak, T. M., & Hofmeister, W. (2011). Geochemical provenance analyses of Roman lava millstones north of the Alps: a study of their distribution and implications for the beginning of Roman lava quarrying in the Eifel region (Germany). Journal of Archaeological Science, 38(7), 1603-1620. https://doi.org/10.1016/j.jas.2011.02.025
Goemaere, E., Millier, C., Declercq, P.-Y., Fronteau, G., & Dreesen, R. (2021). Legends of the Ardennes Massif, a Cross-Border Intangible Geo-cultural Heritage (Belgium, Luxemburg, France, Germany). Geoheritage, 13, 28. https://doi.org/10.1007/s12371-021-00549-9
Goudie, A., Cooke, R., & Evans, I. (1970). Experimental investigation of rock weathering by salts. Area, 2(4), 42-48.
Górska-Zabielska, M. (2010). Analiza petrograficzna osadów glacjalnych - zarys problematyki. Landform Analysis, 12, 49-70.
Górska-Zabielska, M. (2015). Najcenniejsze głazy narzutowe w Wielkopolsce i ich potencjał geoturystyczny. Przegląd Geologiczny, 63(8), 455-463.
Górska-Zabielska, M. (2016). Głazy narzutowe Drawieńskiego Parku Narodowego i ich znaczenie w rozwoju lokalnej geoturystyki. Przegląd Geologiczny, 64(10), 844-847
Grunert, S. (2007). Der Elbsandstein: Vorkommen, Verwendung, Eigenschaften. Geologica Saxonica, 52/53, 3-22.
Grzeszkiewicz-Kotlewska, L., & Kotlewski, L. (1997). Kościół dominikański pw. św. Mikołaja w Toruniu. Toruń: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego.
Hannibal, J. T. (2019). Bringing millstones to America: 19th century use of Norwegian mica-schist millstones in the United States. Revista d'Arqueologia de Ponent, 4, 307-317. https://doi.org/10.21001/rap.2019.extra-4.21
Hejnosz, W., & Gronowski, J. (1963). Źródła do dziejów ekonomii malborskiej. Vol. 3. Toruń: Towarzystwo Naukowe.
Herzberg, H. (1994). Die Mühle zwischen Religion und Aberglauben. Berlin: Verlag für Bauwesen.
Heymann, K., Stäuble, H., Hölzl, S., Ullrich, B., & Lange, J.-M. (2013). Petrographie und Herkunft des Rohmaterials neolithischer Steinartefakte der archäologischen Ausgrabung Langensteinbach (LST-06) bei Penig (Westsachsen). Geologica Saxonica, 59, 89-98.
Hockensmith, C. D. (2009). The Millstone Industry. A Summary of Research on Quarries and Producers in the United States, Europe and Elsewhere. Jefferson: McFarland & Company.
Hola, A. (2017). Measuring of the moisture content in brick walls of historical buildings - the overview of methods. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, 251, 012067. https://doi.org/10.1088/1757-899X/251/1/012067
Horoszko, G. (2021). Problem chronologii zachodniosłowiańskich naśladownictw monetarnych w świetle skarbu z Łupawy. Materiały Zachodniopomorskie Nowa Seria, 17, 435-456.
Hörter, F. (2003). Gewinnung und Handel rheinischer Mühlsteine in Schriftbelegen vom 9. bis 16. Jahrhundert. In M. Barboff, C. Griffin-Kremer, F. Sigaut, & R. Kremer (Eds.), Meules à grains. Actes du colloque international La Ferté-sous-Jouarre 16-19 mai 2002 (pp. 169-174). Paris: Éditions Ibis Press.
Huiskes, M. (1980). Andernach im Mittelalter. Von den Anfängen bis zum Ende des 14. Jahrhunderts. Rheinisches Archiv, 111. Bonn: Röhrscheid.
Jędryka, W. Z. (1994). Tajemnicze kamienie. Darłowskie Zeszyty Naukowe, 1, 72-82.
Klassen, L. (2014). South Scandinavian Neolithic greenstone axes with a perforated butt. In R. M. Arbogast, & A. Greffier-Richard (Eds.), Entre Archéologie et Écologie, une Préhistoire de tous les Milieux. Mélanges offerts à Pierre Pétrequin (pp. 199-212). Besançon: Presses universitaires de Franche-Comté.
Klöden, K. F. (1832). Über das Vorkommen der Geschiebe in den Südbaltischen Ländern, besonders in der Mark Brandenburg. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefaktenkunde, 3, 369-407.
Knacke, O., & von Erdberg, R. (1975). The crystallisation pressure of sodium sulphate decahydrate. Berichte der Bunsengesellschaft für physikalische Chemie, 79(8), 653-657. https://doi.org/10.1002/bbpc.19750790805
Kolberg, O. (1885). Mazowsze. Obraz Etnograficzny. Tom 1. Mazowsze polne. Część 1. Kraków: Druk Wł. L. Anczyca i Spółki.
Krzysiak, A. (2001). Badania archeologiczno-architektoniczne przy kruchcie południowej kościoła pw. Św. Jakuba Apostoła. Lębork: Muzeum w Lęborku (typescript).
Kubicki, R. (2012). Młynarstwo w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIII-XV wieku (do 1454 r.). Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Kuczkowski, A. (2013). Śródleśne nowożytne miejsce obróbki kamieniarskiej w miejscowości Rosnowo, gm. Manowo, pow. Koszalin. Materiały Zachodniopomorskie Nowa Seria, 10(1), 325-329.
Kunkel, R. M. (2006). Architektura gotycka na Mazowszu. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Lityński, J. (2018). Zróżnicowanie petrograficzne otoczaków występujących na odcinku plażowym pomiędzy Międzyzdrojami a Wisełką. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński (typescript).
Major, K. J. (1982). The Manufacture of Millstones in the Eifel Region of Germany. Industrial Archaeology Review, 6(3), 194-204. https://doi.org/10.1179/iar.1982.6.3.194
Makowiecki, A. (1876). Przemysł i rzemiosła u nas za dawnych czasów. Warszawa: F. Krokoszyńska.
Mazurek, M., Paluszkiewicz, R., & Zwoliński, Z. (2024). Glacial and Postglacial Landforms of the Drawsko Lakeland. In P. Migoń, & K. Jancewicz (Eds.), Landscapes and Landforms of Poland (pp. 597-614). Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-031-45762-3_35
Meyer, K.-D., & Lüttig, G. (2007). Was verstehen wir unter einem "Leitgeschiebe"? Geschiebekunde aktuell, 23(4), 106-121.
Milthers, V. (1909). Scandinavian Indicator Boulders in the Quaternary Deposits. Extension and Distribution. Danmarks Geologiske Undersøgelse II. Række, 23. Kjøbenhavn: I Kommission hos C. A. Reitzel. https://doi.org/10.34194/raekke2.v23.6808
Mosakowski, Z., Brykała, D., Prarat, M., Jagiełło, D., Podgórski, Z., & Lamparski, P. (2020). Watermills and windmills as monuments in Poland - protection of cultural heritage in situ and in open-air museums. Muzeológia a kultúrne dedičstvo, 8(3), 41-62. https://doi.org/10.46284/mkd.2020.8.3.2
Navarro, R., Monterrubio, S., & Pereira, D. (2022). The Importance of Preserving Small Heritage Sites: the Case of La Tuiza Sanctuary (Zamora, Spain). Geoheritage, 14, 47. https://doi.org/10.1007/s12371-022-00685-w
Oguchi, C. T., & Yu, S. (2021). A review of theoretical salt weathering studies for stone heritage. Progress in Earth and Planetary Science, 8, 32. https://doi.org/10.1186/s40645-021-00414-x
Ollier, C. (1984). Weathering. 2nd edition. London: Longman.
Ostermay, G. (1998). Mühlsteine an Kirchen. Cistercienser Chronik, 105(1), 111-115.
Pawlikowski, M., Jaranowski, M., & Papiernik, P. (2020). Study on boulders of megalith 3 at the Wietrzychowice site (Central Poland). Acta Geographica Lodziensia, 110, 137-147. https://doi.org/10.26485/AGL/2020/110/9
Peřinková, M., Dlábiková, I., Pospíšil, P., & Bílek, V. (2021). Research into the influence of subsoil on sulphates, nitrates and chlorides accumulated in renovation plasters used for rehabilitation of monuments in the Czech Republic. Journal of Cultural Heritage, 49, 197-210. https://doi.org/10.1016/j.culher.2021.01.011
Pijet-Migoń, E., & Migoń, P. (2022). Geoheritage and Cultural Heritage - A Review of Recurrent and Interlinked Themes. Geosciences, 12(2), 98. https://doi.org/10.3390/geosciences12020098
Piotrowski, R., Prarat, M., Mosakowski, Z., & Bartz, W. (2024). The life and death of windmills in central Poland: Between lost heritage and the heritage of memory. Muzeológia a kultúrne dedičstvo, 12(2), 5-25. https://doi.org/10.46284/mkd.2024.12.2.1
Podgórski, Z. (2004). Wpływ budowy i funkcjonowania młynów wodnych na rzeźbę terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Chełmińskiego i przyległych części dolin Wisły i Drwęcy. Toruń: Wydawnictwo UMK.
Pope, G. A., Meierding, T. C., & Paradise, T. R. (2002). Geomorphology's role in the study of weathering of cultural stone. Geomorphology, 47(2-4), 211-225. https://doi.org/10.1016/S0169-555X(02)00098-3
Rudolph, F. (2008). Strandsteine. Sammeln und Bestimmen von Steinen an der Ostseeküste. Neumünster: Wachholz Verlag.
Rudolph, F. (2008). Noch mehr Strandsteine. Sammeln und Bestimmen von Steinen an der Nord- und Ostseeküste und im Binnenland. Neumünster: Wachholz Verlag.
Rünger, T. (2012). Zwei Wassermühlen der Karolingerzeit im Rotbachtal bei Niederberg mit einem Beitrag von Jutta Meurers-Balke und Silke Schamuhn. Bonner Jahrbücher, 212, 167-217.
Salvatici, T., Calandra, S., Centauro, I., Pecchioni, E., Intrieri, E., & Garzonio, C. A. (2020). Monitoring and Evaluation of Sandstone Decay Adopting Non-Destructive Techniques: On-Site Application on Building Stones. Heritage, 3(4), 1287-1301. https://doi.org/10.3390/heritage3040071
Sánchez-Pardo, J. C., Blanco-Rotea, R., Sanjurjo-Sánchez, J., & Barrientos-Rodríguez, V. (2019). Reusing stones in medieval churches: a multidisciplinary approach to San Martiño de Armental (NW Spain). Archaeological and Anthropological Sciences, 11, 2073-2096. https://doi.org/10.1007/s12520-018-0655-1
Sanjurjo-Sánchez, J., Blanco-Rotea, R., & Sánchez-Pardo, J. C. (2019). An Interdisciplinary Study of Early Mediaeval Churches in North-Western Spain (Galicia). Heritage, 2(1), 599-610. https://doi.org/10.3390/heritage2010039
Santi, P., Antonelli, F., Renzulli, A., & Pensabene, P. (2003). Leucite phonolite millstones from the Orvieto production centre: new data and insights into the Roman trade. Periodico di Mineralogia, 73(3), 57-69.
Santi, P., Gambin, T., & Renzulli, A. (2021). The millstone trade from the most exploited Italian volcanic areas: an overview from the Phoenicians to the Roman period. Annals of Geophysics, 64(5), VO551. https://doi.org/doi:10.4401/ag-8647
Sass, O., & Viles, H. A. (2010). Wetting and drying of masonry walls: 2D-resistivity monitoring of driving rain experiments on historic stonework in Oxford, UK. Journal of Applied Geophysics, 70(1), 72-83. https://doi.org/10.1016/j.jappgeo.2009.11.006
Sattler, C. (1887). Handelsrechnungen des Deutschen Ordens. Leipzig: Duncker & Humblot.
Schulz, W. (1999). Sedimentäre Findlinge im norddeutschen Vereisungsgebiet. Archiv für Geschiebekunde, 2(8), 523-560.
Schulz, W. (2003). Geologischer Führer für den norddeutschen Geschiebesammler. Schwerin: CW Verlagsgruppe.
Schwamborn, G., Schirrmeister, L., Frütsch, F., & Diekmann, B. (2012). Quartz weathering in freeze-thaw cycles: experiment and application to the El'gygytgyn crater lake record for tracing Siberian permafrost history. Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography, 94(4), 481-499. https://doi.org/10.1111/j.1468-0459.2012.00472.x
Sheridan, A., & Pailler, Y. (2012). Les haches alpines et leurs imitations en Grande Bretagne, Irlande et dans les Iles anglo-normandes. In P. Pétrequin, S. Cassen, M. Errera, L. Klassen, A. Sheridan, & A.-M. Pétrequin (Eds.), Jade. Grandes haches alpines du Néolithique européen. Ve et IVe millénaires av. J.-C. Vol. 2 (pp. 1046-1087). Besançon: Presses universitaires de Franche-Comté, Centre de Recherche Archéologique de la Vallée de l'Ain.
Smed, P. (2002). Steine aus dem Norden. Geschiebe als Zeugen der Eiszeit in Norddeutschland. Berlin-Stuttgart: Gebrüder Borntraeger.
Steiger, M. (2005). Crystal growth in porous materials - I: The crystallization pressure of large crystals. Journal of Crystal Growth, 282(3-4), 455-469. https://doi.org/10.1016/j.jcrysgro.2005.05.007
Steiger, M. (2005). Crystal growth in porous materials - II: Influence of crystal size on the crystallization pressure. Journal of Crystal Growth, 282(3-4), 470-481. https://doi.org/10.1016/j.jcrysgro.2005.05.008
Strużyński, J. (2014). Badania architektoniczne (uzupełniające) skrzydła południowego wraz z wieżą oraz wybranymi innymi elementami składowymi zamku kapituły warmińskiej w Olsztynie. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika (typescript).
Stryszewska, T., & Dudek, M. (2020). Selection of Method of Chemical Analysis in Measuring the Salinity of Mineral Materials. Materials, 13(3), 559. https://doi.org/10.3390/ma13030559
Szatten, D., Brzezińska, M., Maerker, M., Podgórski, Z., & Brykała, D. (2023). Natural landscapes preferred for the location of past watermills and their predisposition to preserve cultural landscape enclaves. Anthropocene, 42, 100376. https://doi.org/10.1016/j.ancene.2023.100376
Szczepański, S. (2015). Old Prussian "Baba" Stones: An Overview of the History of Research and Reception. Pomesanian-Sasinian Case. Analecta Archaeologica Ressoviensia, 10, 313-363.
Szydłowski, M. (2017). Użytkowanie surowców skalnych na obszarach poglacjalnych Polski w neolicie i początkach epoki brązu. Gdańsk: The Early Bronze Age Publishing.
Święch, J. (2005). Tajemniczy świat wiatraków. Łódzkie Studia Etnograficzne, 44. Łódź: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Trebeß, T., & Ludwig, J. (2019). Mühle - Fischfang - Schankwirtschaft. Die mittelalterlichen Wassermühlen von Grosskoschen in ihrem sozioökonomischen Umfeld. Düppel Journal, 80-91.
Trzoska, J. (1975). Inwentarz Wielkiego Młyna w Gdańsku z 1740 r. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 23(1), 67-76.
Tsigarida, A., Tsampali, E., Konstantinidis, A. A., & Stefanidou, M. (2021). On the use of confocal microscopy for calculating the surface microroughness and the respective hydrophobic properties of marble specimens. Journal of Building Engineering, 33, 101876. https://doi.org/10.1016/j.jobe.2020.101876
Turkington, A. V., & Smith, B. J. (2000). Observations of three-dimensional salt distribution in building sandstone. Earth Surface Processes and Landforms, 25(12), 1317-1332. https://doi.org/10.1002/1096-9837(200011)25:12<1317::AID-ESP140>3.0.CO;2-%23
Vasanelli, E., Di Fusco, G., Quarta, G., & Calia, A. (2022). The use of drilling test to investigate the salt distribution in air lime mortars. Journal of Cultural Heritage, 58, 49-56. https://doi.org/10.1016/j.culher.2022.09.016
Weinhold, W. P., Wortmann, A., Diegelmann, C., Pummer, E., Pascua, N., Brennan, T., … & Goretzki, L. (2007). OptoSurf® Measurement Technology for Use on Surfaces of Historic Buildings and Monuments Cleaned by Laser. In J. Nimmrichter, W. Kautek, & M. Schreiner (Eds.), Lasers in the Conservation of Artworks (pp. 593-599). Springer Proceedings in Physics, 116. Berlin-Heidelberg: Springer.
Wenzel, S. (2020). The distribution of querns and millstones of Mayen lava in the Early Middle Ages (c. 500 to 1050 AD). In A. Smolderen, & P. Cattelain (Eds.), Deuxièmes Journées d'actualité de la recherche archéologique en Ardenne-Eifel. Actes du colloque tenu à Viroinval, 17-19 octobre 2019. Archéo-Situla, 39, 221-233.
Winkler, E. M. (1994). Stone in architecture. Berlin: Springer-Verlag.
Wolfram, L. F. (1833). Vollständiges Lehrbuch der gesammten Baukunst. Stuttgart: Carl Hoffmann, Wien: Carl Gerold'sche Buchhandlung. https://doi.org/10.3931/e-rara-9010
Zandstra, J. G. (1999). Platenatlas van noordelijke kristallijne gidsgesteenten. Foto's in kleur met toelichting van gesteentetypen van Fennoscandinavië. Leiden: Backhuys.
Ziesemer, W. (1913). Das Marienburger Konventsbuch der Jahre 1399-1412. Danzig: A. W. Kafemann.