Badania nad zbrodnią pomorską 1939 z perspektywy historyka, prokuratora, archeologa i etnologa

Ceran, Tomasz Sylwiusz (1983– ); Góra, Mieczysław; Kobiałka, Dawid; Krupa-Ławrynowicz, Aleksandra; Mazanowska, Izabela (1978– )

doi:2451-1315

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Badania nad zbrodnią pomorską 1939 z perspektywy historyka, prokuratora, archeologa i etnologa Ceran, Tomasz Sylwiusz (1983– )Góra, MieczysławKobiałka, DawidKrupa-Ławrynowicz, AleksandraMazanowska, Izabela (1978– )

Object structure

Badania nad zbrodnią pomorską 1939 z perspektywy historyka, prokuratora, archeologa i etnologa

Kwartalnik Historyczny, R. 132 nr 2 (2025) ; Przeglądy-polemiki-materiały

Ceran, Tomasz Sylwiusz (1983– ) ; Góra, Mieczysław ; Kobiałka, Dawid ; Krupa-Ławrynowicz, Aleksandra ; Mazanowska, Izabela (1978– )

Fundacja Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk ; Polskie Towarzystwo Historyczne ; Polska Akademia Nauk, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla

Institute of History of the Polish Academy of Sciences

Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk ; Fundacja Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk

Warszawa

2025

p. 321-354 ; Summary in English.

Journal/Article

Pomeranian crime of 1939 ; German occupation of Poland ; genocide ; Gdańsk Pomerania ; Kuyavia ; Intelligenzaktion (1939) ; Volksdeutscher Selbstschutz ; Einsatzgruppen ; Holocaust ; World War, 1939-1945 - atrocities - Poland ; World War, 1939-1945 - Poland - Pomerelia

Contemporary research into crimes committed during Second World War requires an interdisciplinary approach and a new research perspective. This article adopts such an approach to examine the Pomeranian crime of 1939, which saw the wide spread killing of members of the Polish population, people mentally ill and local Jews, in the early months of the German occupation of the former Pomeranian province. In the article, historians, a public prosecutor, an ethnologist, and an archaeologist explain the objectives of their research, outline their methodologies, and highlight the importance of collaboration between different disciplines in understanding these events.

Archaeologies of the Contemporary Past, red. Victor Buchli, Gavin Lucas, Routledge, London–New York 2001.
Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956, red. Olgierd Ławrynowicz, Joanna Żelazko, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Łodzi, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015.
Archeologia wobec materialnych śladów współczesności, red. Michał Pawleta, Dawid Kobiałka, Arkadiusz Marciniak, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Oddział Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, Kraków–Poznań 2023.
Archeologia współczesności, red. Anna Zalewska, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Warszawa 2016.
Assmann Jan, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. Anna Kryczyńska-Pham, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008 (oryg. niem. 1992).
Berendt Grzegorz, Działalność Einsatzkommando 1005 na Pomorzu Gdańskim, w: Kaszubi – Pomorze – Gdańsk. W kręgu pytań o kulturę, historię i tożsamość. Księga Jubileuszowa Profesora Józefa Borzyszkowskiego z okazji 70. rocznicy urodzin, red. Cezary Obracht-Prondzyński, Tomasz Rembalski, Krzysztof Lewalski, Instytut Kaszubski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2016, s. 331–353.
Berendt Grzegorz, Wstęp, w: Wyniszczyć – wypędzić – wynarodowić. Szkice do dziejów okupacji niemieckiej na Kaszubach i Kociewiu (1939–1945), red. Grzegorz Berendt, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Gdańsku, Gdańsk 2010, s. 7–8.
Böhler Jochen, Mallmann Klaus-Michael, Matthäus Jürgen, Einsatzgruppen w Polsce, tłum. Ewa Ziegler-Brodnicka, Wydawnictwo Znak, Warszawa 2009 (oryg. niem. 2008).
Böhler Jochen, Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce, tłum. Dariusz Salamon, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011 (oryg. niem. 2009).
Böhler Jochen, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Wrzesień 1939. Wojna totalna, tłum. Patrycja Pieńkowska-Wiederkehr, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009 (oryg. niem. 2006).
Bojarska Barbara, Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim: wrzesień– grudzień 1939, Instytut Zachodni, Poznań 1972.
Bojarska Barbara, Skutki hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej na Pomorzu Gdańskim, w: Zbrodnie i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii, red. Czesław Pilichowski, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Polsce, Warszawa 1980, s. 337–344.
Borzyszkowski Józef, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. 4: Kaszubi w II RP i w latach II wojny światowej (1920–1945), Instytut Kaszubski, Gdańsk 2019.
Broszat Martin, Narodowo-socjalistyczna polityka w sprawie Polski, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Polsce, Warszawa–Poznań 1966 (oryg. niem. 1961).
Buchholc Wojciech, Chojnice w latach 1939–1945, w: Chojnice 1939–1945, Powiatowy Komitet Uczczenia Ofiar Zbrodni Hitlerowskich, Chojnice 1947, s. 12–96.
Ceran Tomasz Sylwiusz, Paterek 1939. Zbrodnia i pamięć, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Gdańsku, Bydgoszcz–Gdańsk–Warszawa 2018.
Ceran Tomasz, Intelligenzaktion na Pomorzu. Zbrodnia pomorska 1939, w: Zbrodnie niemieckie na inteligencji polskiej w pierwszym okresie okupacji (1939–1940), red. Bogumił Rudawski, Instytut Zachodni, Poznań 2023, s. 59–89.
Ceran Tomasz, Masakry czy ludobójstwo? Uwagi w kontekście książki Daniela Brewinga „W cieniu Auschwitz. Niemieckie masakry polskiej ludności cywilnej 1939–1945”, „Rocznik Polsko-Niemiecki” 2020, 28, 265–275, Ceran Tomasz, Masakry czy ludobójstwo? Uwagi w kontekście książki Daniela Brewinga „W cieniu Auschwitz. Niemieckie masakry polskiej ludności cywilnej 1939–1945”, „Rocznik Polsko-Niemiecki” 2020, 28, 265–275, (dostęp: 12 IV 2025).
Ceran Tomasz, Zbrodnia pomorska 1939, „Wiadomości Historyczne” 2017, 4, s. 4–10.
Ceran Tomasz, Zbrodnia pomorska 1939. Początek ludobójstwa niemieckiego w okupowanej Polsce, Wydawnictwo IPN, Bydgoszcz–Warszawa 2024.
Chorązki Marcin, Świadek, protokół przesłuchania świadka oraz relacje jako źródło do badania dziejów historii najnowszej. Podobieństwa i różnice w pracy prokuratora IPN i historyka, „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej” 5, 2015, s. 57–75.
Ciechanowski Konrad, Pomorze pod okupacją hitlerowską. Spór o specyfikę egzystencji i walki, Wojewódzki Ośrodek Kultury, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 1981.
Cygański Mirosław, Polityka narodowościowa III Rzeszy w okupowanej Polsce 1939–1945, w: Zbrodnie i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii, red. Czesław Pilichowski, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Polsce, Warszawa 1980, s. 146–168.
Die Berichte der Einsatzgruppen aus Polen 1939, oprac. Stephan Lehnstaedt, Jochen Böhler, Metropol Verlag, Berlin 2013.
Domańska Ewa, Olsen Bjørnar, Wszyscy jesteśmy konstruktywistami. Odpowiedź na artykuł Jacka Kowalewskiego i Wojciecha Piaska „W poszukiwaniu utraconej rzeczywistości. Uwagi na marginesie projektu «zwrotu ku rzeczom» w historiografii i archeologii”, w: Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, red. Jacek Kowalewski, Wojciech Piasek, Marta Śliwa, Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2008, s. 83–100.
Engelking Anna, O antropologicznym (etnologicznym) opisie przeszłości. Prolegomena, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 66, 2018, 2, s. 143–149.
Góra Mieczysław, Zbrodnia pomorska 1939 – Obóz śmierci w Karolewie, w: Nazwać zbrodnie po imieniu. Ustalenia Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w sprawie zbrodni z okresu II wojny światowej, red. Sylwia Afrodyta Karowicz-Bienias, Rafał Leśkiewicz, Andrzej Pozorski, Wydawnictwo IPN, Warszawa 2021, s. 68–81.
Grochowina Sylwia, Terror szaleje. Pierwsze miesiące okupacji niemieckiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień–grudzień 1939), Instytut De Republica, Warszawa 2024.
Heinemann Isabel, Rasa, ziemia, niemiecka krew. Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS i nowy porządek rasowy Europy, tłum. Justyna Górny, Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk 2014 (oryg. niem. 2003).
Hoffmann Jens, Das kann man nicht erzählen: „Aktion 1005”, wie die Nazis die Spuren ihrer Massenmorde in Osteuropa beseitigten, KVV Konkret, Hamburg 2013.
Jansen Christian, Weckbecker Arno, Der „Volksdeutsche Selbstschutz” in Polen 1939/1940, Walter de Gruyter, München 1992.
Jastrzębski Włodzimierz, Okupacyjne losy ziem polskich wcielonych do Rzeszy (1939– 1945), Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki, Bydgoszcz 2017.
Jastrzębski Włodzimierz, Sziling Jan, Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1979.
Jastrzębski Włodzimierz, Terror i zbrodnia. Eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej w rejencji bydgoskiej w latach 1939–1945, Interpress, Warszawa 1974.
Kobiałka Dawid, Ceran Tomasz, Mazanowska Izabela, Wysocka Joanna, Czarnik Michał, Nita Daniel, Kostyrko Mikołaj, Jankowski Tomasz, An archaeology of the Pomeranian Crime of 1939 – the case of mass crimes in the Szpęgawski Forest (Poland), „International Journal of Historical Archaeology” 28, 2024, s. 469–499, (dostęp: 12 IV 2025).
Kobiałka Dawid, Jankowski Tomasz, Kostyrko Mikołaj, Nita Daniel, Rennwanz Joanna, Zientkowski Przemysław, Kowalczyk Zuzanna, Pamięć i materialne ślady zbrodni z czasów II wojny światowej w chojnickiej Dolinie Śmierci, „Wojna i Pamięć” 2022, 4, s. 131–153.
Kobiałka Dawid, Kostyrko Mikołaj, Wałdoch Filip, Kość-Ryżko Katarzyna, Rennwanz Joanna, Rychtarska Marta, Nita Daniel, An archaeology of Death Valley, „Antiquity” 95, 2021, 383, s. 1–8, (dostęp: 12 IV 2025).
Kobiałka Dawid, „The dead sleep here” – the history, archaeology and ethnography of Chojnice’s Death Valley, „Folia Praehistorica Posnaniensia” 28, 2023, s. 77–101, (dostęp: 12 IV 2025).
Kobiałka Dawid, The devil burns gold there – the heritage of Nazi Germany crimes in Death Valley, Chojnice, Poland, „International Journal of Historical Archaeology” 26, 2022, s. 359–378, (dostęp: 12 IV 2025).
Kola Andrzej, Archeologia zbrodni. Oficerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w Charkowie, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Toruń 2005.
Konopczyński Władysław, Historyka, oprac. Maciej Janowski, Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów PAN, Oficyna Wydawnicza ASPRA, Warszawa 2015.
Kubicki Mateusz, Kapitan ostatni opuszcza swój statek… Józef Władysław Bednarz (1879‒1939), Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Gdańsku, Gdańsk‒Warszawa 2019.
Kubicki Mateusz, Zbrodnia w Lesie Szpęgawskim (1939–1940), Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Gdańsku, Gdańsk–Warszawa 2019.
Leśnicy polscy ofiarami zbrodni pomorskiej 1939 roku, red. i oprac. Tadeusz Chrzanowski, Andrzej Szambelańczyk, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu, Studio Artystyczno-Reklamowe „Pomorze” w Bydgoszczy, Toruń–Bydgoszcz 2022.
Lisiak Ireneusz T., Niemiecki Katyń 1939, Capital, Warszawa 2014.
Lofland John et al., Analiza układów społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych, tłum. Anna Kordasiewicz, Sylwia Urbańska, Monika Żychlińska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009 (oryg. ang. 2006).
Longerich Peter, Politik der Vernichtung. Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialistischen Judenverfolgung, Piper, München–Zürich 1998.
Łuczak Czesław, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1979.
Madajczyk Czesław, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, PWN, Warszawa 1970.
Materialne pozostałości konfliktów i zbrodni XX wieku w świetle najnowszych badań archeologicznych, red. Hanna Mik, Wirginia Węglińska, Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk 2019.
Matériel Culture. The Archaeology of Twentieth-Century Conflict, red. John Schofield, William Grey Johnson, Collen M. Beck, Routledge, London–New York 2002.
Mazanowska Izabela, Karolewo 1939. Zbrodnie w obozie Selbstschutz Westpreussen, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Gdańsku, Gdańsk–Warszawa 2017.
Moshenska Gabriel, The Archaeology of the Second World War. Uncovering Britain’s Wartime Heritage, Pen and Sword Archaeology, Barnsley 2012.
Napiórkowski Marcin, Upamiętnienie, w: Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Robert Traba, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014, s. 509–514.
Obracht-Prondzyński Cezary, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. 5: Dzieje najnowsze (po 1945 r.), Instytut Kaszubski, Gdańsk 2019.
Olsen Bjørnar, Shanks Michael, Webmoor Timothy, Witmore Christopher, Archaeology. The Discipline of Things, University of California Press, Berkeley–Los Angeles–London 2012.
Pawłowski Jacek, Zawada Paweł, Martyrologia policjantów Policji Państwowej województwa pomorskiego, Machina Druku, Toruń 2020.
Pomorski Jan, Metodologia jako metarefleksja nad historiografią i innymi reprezentacjami przeszłości, w: Wprowadzenie do metodologii historii, red. Ewa Domańska, Jan Pomorski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2022, s. 35–49.
Radziwończyk Kazimierz, „Akcja Tannenberg” grup operacyjnych Sipo i SD w Polsce jesienią 1939 r., „Przegląd Zachodni” 1966, 5, s. 94–118.
Rakowski Tomasz, Historia mówiona i źródła etnograficzne jako „wiedza pewna”. Przypadek potransformacyjnej historii Torgutów w zachodniej Mongolii oraz historii wsi Broniów w centralnej Polsce, „Rocznik Antropologii Historii” 5, 2015, 8, s. 59–90.
Riess Volker, Selbstschutz, w: Enzyklopädie des Nationalsozialismus, red. Wolfgan Benz, Hermann Graml, Hermann Weiß, Deutscher Taschenbuch-Verlag, München 2007, s. 791–792.
Rzepka Ewa, Buk Góralski 1939 – zbrodnie niemieckie, Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, Jabłonowo Pomorskie 2021.
Saunders Nicholas J., Killing Time. Archaeology and the First World War, The History Press, Gloucestershire 2007.
Schenk Dieter, Albert Forster – gdański namiestnik Hitlera. Zbrodnie hitlerowskie w Gdańsku i Prusach Zachodnich, tłum. Wanda Tycner, Janusz Tycner, Gdańsk 2002 (oryg. niem. 2000).
Seitsonen Oula, Archaeology of Hitler’s Arctic War. Heritage of the Second World War German Military Presence in Finnish Lapland, Routledge, London–New York 2021.
Smykowski Mikołaj, Kobiałka Dawid, Death and life Valley. Environmental memory of the Pomeranian Crime of 1939 in Chojnice”, „Lud” 107, 2023, s. 170–201, (dostęp: 12 IV 2025).
Sołga Henryk, Niemcy o Niemcach. Bilans ścigania zbrodniarzy hitlerowskich w Republice Federalnej Niemiec, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Polsce, Warszawa 1988.
Staniewska Alexandra, Domańska Ewa, Ekshumacje polityczne jako zjawisko społeczne i wielodziedzinowe pole badań, w: Ekshumacje polityczne. Teoria i praktyka, red. Alexandra Staniewska, Ewa Domańska, słowo/obraz terytoria, Muzeum Historyczne w Lubinie, Gdańsk–Lubin 2023, s. 13–61.
Stargardt Nicholas, Wojna Niemców. Naród pod bronią 1939–1945, tłum. Tomasz Fiedorek, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2017 (oryg. ang. 2015).
Steyer Donald, Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1967.
Sturdy Colls Caroline, Holocaust Archaeologies. Approaches and Future Directions, Springer, New York 2015.
Swaczyna Marcin, Park Pamięci Ofiar Zbrodni Pomorskiej 1939 w Toruniu – idea, realizacja, przesłanie, w: Rozstrzelana niepodległość. Ofiary zbrodni pomorskiej 1939. Materiały XXIX sesji naukowej w Toruniu z 22 listopada 2019 roku, red. Tomasz Ceran, Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, Instytut Pamięci Narodowej, Toruń 2020, s. 113–118.
Szczygieł Mariusz, Fakty muszą zatańczyć, Wydawnictwo Dowody, Warszawa 2022.
Sziling Jan, Polityka narodowościowa niemieckich władz okupacyjnych na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, w: Problemy narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu Nadwiślańskim i Kujawach w XX wieku, red. Ryszard Sudziński, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1997, s. 40–57.
Thompson Paul, The Voice of the Past. Oral History, Oxford University Press, Oxford 2000.
Tokarska-Bakir Joanna, Historia i antropologia: trudne sąsiedztwo, w: Historia – dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości, red. Ewa Domańska, Rafał Stobiecki, Tomasz Wiślicz, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2014, s. 265–281.
Tomkiewicz Monika, Zbrodnia w Lasach Piaśnickich jako element zbrodni pomorskiej 1939 roku, „Rocznik Polsko-Niemiecki” 2019, 27, s. 11–29.
Urbańczyk Przemysław, Czy historyk może współpracować z archeologiem? w: Historia – dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości, red. Ewa Domańska, Rafał Stobiecki, Tomasz Wiślicz, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2014, s. 255–254.
W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939‒1940, red. Izabela Mazanowska, Tomasz Ceran, Marcin Przegiętka, Wydawnictwo IPN, Warszawa 2021.
Wardzyńska Marta, Był rok 1939. Operacje niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion, Wydawnictwo IPN, Warszawa 2009.