W drodze do domu : kultury pamięci przymusowej migracji Niemców po 1945 roku w kinematografiach niemieckich

Artykuł podejmuje kwestie filmowej reprezentacji przymusowych wysiedleń Niemców ze wschodnich terenów Rzeszy po 1945 r. w kontekście kultur pamięci medialnej kinematografii niemieckich (alianckich stref okupacyjnych, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Republiki Federalnej Niemiec i zjednoczonych Niemiec). Autor wskazuje na podległość strategii artystycznych przywołanych filmów wobec aktualnych dyskursów pamięci i lansowanych modeli państwowotwórczych. Identyfikuje grupę filmów tużpowojennych, zabezpieczających ślady pamięci migracyjnej, wskazuje na mechanizmy pamięci przesiedleń w kinie NRD (zadekretowany antyfaszyzm) oraz narratywy wypędzeń w kinie Niemiec Zachodnich (nostalgia za utraconą ojczyzną, kolumny wypędzonych w drodze), zwraca wreszcie uwagę na pracę pamięci leżącą u podstaw praktyk wspominania.

Amos Heike, Die Vertriebenenpolitik der SED 1949 bis 1990, R. Oldenbourg, Munich 2009
Ash Timothy Garton, Niemieckość NRD, przeł. Anna Szafranek, Aneks, Londyn–Warszawa 1989
Assmann Jan, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, przeł. Anna Kryczyńska-Pham, wstęp i red. nauk. Robert Traba, WUW, Warszawa 2008
Ast Michaela S., Flucht und Vertreibung im bundesdeutschen Spielfilm der 1950er-Jahre, 2012 (dostęp: 17 IX 2020)
Bartosz Julian, Hajduk Ryszard, Rodowody rewizjonistów, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1965
Ebbrecht Tobias, Geschichtsbilder im medialen Gedächtnis. Filmische Narrationen des Holocaust, Transcript, Bielefeld 2011
Erll Astrid, Kollektives Gedächtnis und Erinnerungskulturen. Eine Einführung, J.B. Metzler, Stuttgart 2005
Erll Astrid, Wodianka Stephanie, Einleitung. Phänomenologie und Methodologie des „Erinnerungsfilms”, w: Film und kulturelle Erinnerung. Plurimediale Konstellationen, red. Astrid Erll, Stephanie Wodianka, De Gruyter, Berlin–New York 2008, s. 1–20
Glaser Herrmann, Kultura RFN. Zarys historii 1945–1989, przeł. Krystyna Krzemieniowa, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002
Greffrath Bettina, Gesellschaftsbilder der Nachkriegszeit. Deutsche Spielfilme 1945–1949, Centaurus-Verlagsgesellschaft, Pfaffenweiler 1995
Gwóźdź Andrzej, Heimatfilm albo realizm kapitalistyczny Niemiec Zachodnich, w: idem, Obok kanonu. Tropami kina niemieckiego, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2011, s. 179–200
Gwóźdź Andrzej, My u nich – oni u nas, czyli dobrosąsiedztwo w „Opętaniu” Stanisława Lenartowicza i „Kluczach” Egona Günthera, w: W drodze do sąsiada. Polsko-niemieckie spotkania filmowe, red. Andrzej Dębski, Andrzej Gwóźdź, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2013, s. 95–114
Gwóźdź Andrzej, Zaklinanie rzeczywistości. Filmy niemieckie i ich historie 1933–1949, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2020 (wyd. 2, popr. i uzup.), s. 240–242
Huyssen Andreas, Present Pasts. Media, Politics, Amnesia, w: idem, Present Pasts. Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford University Press, Stanford, CA 2003, s. 11–29
Klejsa Konrad, Pamięć lat nazizmu w niemieckim filmie fabularnym lat 1946–1965, Wydawnictwo UŁ, Wydawnictwo Biblioteki PWSFTiT, Łódź 2015
Kossert Andreas, Kalte Heimat. Die Geschichte der deutschen Vertriebenen nach 1945, Siedler, München 2008
Krzemiński Adam, Dwie wizje pamięci, w: idem, Lekcje dialogu. Mowy, eseje i wywiady (Grass, Weizsäcker, Küng, Dönhoff, Habermas, Winkler, von Thadden i inni), Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2010, s. 139–147
Lexikon der Vertreibungen. Deportation, Zwangsaussiedlung und ethnische Säuberung im Europa des 20. Jahrhunderts, red. Detlef Brandes, Holm Sundhaussen, Stefan Troebst, Böhlau, Wien–Köln–Weimar 2009
Maaz Hans-Joachim, Zator uczuć. Psychogram pewnego społeczeństwa, przeł. Jacek Galewski, PIW, Warszawa 2019
Paul Gerhard, Der Flüchtlingstreck. Bilder von Flucht und Vertreibung als europäische lieux de memoires, w: Das Jahrhundert der Bilder, t. 1: 1900 bis 1949, red. Gerhard Paul, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2009, s. 666–673
Richter Erika, Dichtung und Wahrheit. Zwei Filme von Siegfried Kühn: „Don Juan – Karl-Liebknecht-Str. 78” und „Kindheit”, w: broszura do edycji DVD filmów, Icestorm Entertainment, red. Ralf Schenk, Berlin 2015, s. 2–11
Röger Maren, Ucieczka, wypędzenie i przesiedlenie. Medialne wspomnienia i debaty w Niemczech i w Polsce po 1989 roku, przeł. Tomasz Gabiś, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2016
Röger Marion, Ucieczka, wypędzenie i utrata ojczyzny w filmach polskich i niemieckich, przeł. Renata Makarska, w: Polska i Niemcy. Filmowe granice i sąsiedztwa, red. Konrad Klejsa, współpraca red. Schamma Schahadat, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2012, s. 171–190
Sowade Hanno, Das Thema im westdeutschen Nachkriegsfilm, w: Flucht, Vertreibung, Integration, [red. Petra Rösgen], Kerber, Bielefeld 2006, s. 124–131
Tiews Alina Laura, Fluchtpunkt Film. Integrationen von Flüchtlingen und Vertriebenen durch den deutschen Nachkriegsfilm 1945–1990, Be.Bra Wissenschaft, Berlin 2017
Trajman Joanna, Narodowy socjalizm w kinie zjednoczonych Niemiec, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2014