Czy reformacja w Polsce była luterańska? O polemikach antyluterańskich w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku

In the article the author discusses anti-Lutheran polemics published in the Kingdom of Poland during the rule of Sigismund I and asks about the shape of Reformation movement, which developed in spite of numerous bans imposed by the king. The author proves that although these polemics were explicitly against “Lutherans,” they were often created as a result of clashes with other theologies of the emerging Protestantism. Works created by the lower-status Church employees were not novel, and their range of influence must have been limited.

Bagchi D. V. N., Luther’s Earliest Opponents. Catholic Controversialists 1518–1525, Minneapolis 1991
Barszcz L., Andrzej Krzycki – poeta, dyplomata, prymas, Gniezno 2004
Bauch G., Das Leben des Humanisten Antonius Niger, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, 16, 1882, s. 210–219
Bergholz Th., Reformatorische und antireformatorische Bewegungen in Koblenz im 16. Jahrhundert: Johannes Dietenberger und der literarische Kampf gegen Luther, „Jahrbuch für Evangelische Kirchengeschichte des Rheinlandes”, 67, 2018, s. 1–17
Beutel A., „Wir Lutherischen”: zur Ausbildung eines konfessionellen Identitätsbewusstseins bei Martin Luther, „Zeitschrift für Theologie und Kirche”, 110, 2013, s. 158–186
Bibliografia polska, t. 9, wyd. K. Estreicher, Kraków 1888
Blum D., Der katholische Luther, Paderborn 2016
Borawska T., Tiedemann Giese (1480–1550) w życiu wewnętrznym Warmii i Prus Królewskich, Olsztyn 1984
Borzyszkowski M., Tekst i problematyka „De exortu heresis lvtherane” z 1527 na tle polemiki religijnej na Warmii, „Studia Warmińskie”, 11, 1974, s. 5–52
Burnett A. N., Karlstadt and the Origins of the Eucharistic Controversy. A Study in the Circulation of Ideas, Oxford 2011
Chorążyczewski W., Kancelarie centrale państwa w XIV–XVIII wieku, w: Dyplomatyka staropolska, wyd. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 145–188
Csepregi Z., The Evolution of the Language of the Reformation in Hungary (1522–1525), „The Hungarian Historical Review”, 2, 2013, s. 3–34
Dingel I., Reformation: Zentren – Akteure – Ereignisse, Göttingen 2016 Dingel I., Wie lutherisch war die Wittenberger Reformation. Von konfessioneller Vielfalt zu theologischer Profilierung, w: Initia Reformationis. Wittenberg und die frühe Reformation, hrsg. I. Dingel, A. Kohle. S. Rhein, E.-J. Waschke, Leipzig 2017, s. 409–428
Dittrich Ch., Die vortridentinische katholische Kontroverstheologie und die Täufer. Cochläus – Eck – Fabri, Frankfurt am Main 1991
Dola K., Studia nad początkami reformacji protestanckiej na Śląsku, Opole 2009
Fuchs T., Buchdruck in Kursachsen zur Zeit Friedrichs des Weisen, w: Kurfürst Friedrich der Weise von Sachen. Politik, Kultur und Reformation, hrsg. A. Kohnle, U. Schirmer, Leipzig 2015, s. 359–371
Fuchs T., Leipzig und Wittenberg als Zentren von Buchproduktion und Buchhandel in den ersten Jahren der Reformation (1517–1522), w: Initia Reformationis. Wittenberg und die frühe Reformation, hrsg. I. Dingel, A. Kohle. S. Rhein, E.-J. Waschke, Leipzig 2017, s. 249–264
Gregory B., The Unintended Reformation. How a Religious Revolution Secularized Society, Cambridge (Mass.) 2012
Hammann K., Ecclesia spiritualis. Luthers Kirchenverständnis in den Kontroversem mit Augustin von Alveldt und Ambrosius Catharinus, Göttingen 1989
Horst U., Reformation und Rechtfertigung in der Sicht Tiedemann Gieses, „Zeitschrift der Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, 30, 1960, s. 38–62
Initia Reformationis. Wittenberg und die frühe Reformation, hrsg. I. Dingel, A. Kohle. S. Rhein, E.-J. Waschke, Leipzig 2017
Jagu A., L’Assertionis Lutheranae Confutatio, „Moreana”, 6, 1969, s. 33–61
Kaufmann T., Der Anfang der Reformation. Studien zur Kontextualität der Theologie, Publizistik und Inszenierung Luthers und der reformatorischen Bewegung, Tübingen 2012
Kaufmann T., Geschichte der Reformation, Frankfurt am Main 2009
Kestner E., Eberhard Ferber, Bürgermeister von Danzig, „Zeitschrift des westpreussischen Geschichtsvereins”, 2, 1880, s. 19–95; 3, 1881, s. 1–50
Klaiber W., Katholische Kontroverstheologen und Reformer des 16. Jahrhunderts: ein Werkverzeichnis, Münster 1978
Klode C. A. J., Dr. Johann Heß der schlesische Reformator, Breslau 1846
Kolb R., Lutherbilder in der frühen Neuzeit. w: Luthermania: Ansichten einer Kultfigur, hrsg. H. Rößler, Wiesbaden 2017, s. 25–46
Koryl J., Trudne dziedzictwo Troeltscha. Uwagi krytyczne o dwóch modelach studiów nad reformacją protestancką, „Terminus”, 15, 2013, s. 185–228
Köslin J., Die Thesen der Disputation des Johann Heß vom 20. April 1524 in deutschem Texte, „Zeitschrift für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, 10, 1871, s. 369–372
Kossowski S., Krzysztof Hegendorfin w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu w l. 1530–5. Monografia z dziejów odrodzenia i reformacji w Polsce, Lwów 1905 (wyd. też w: „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 33, 1905, s. 35–46, 129–144, 251–265, 332–356, 415–450)
Kozioł J. E., Kompozycja polemiki Defensorium Ecclesiae adversus Laurentium Corvinum, Stanisława Bylińskiego (1531 r.), w: Figura heretyka w nowożytnych sporach konfesyjnych, red. A. Bielak, W. Kordyzon, Warszawa 2017, s. 75–96
Kras P., Od represji do kompromisu. Edykty antyprotestanckie Zygmunta I i Zygmunta II Augusta, w: Jagiellonowie i ich świat. Dynastia królewska w drugiej połowie XV i w XVI wieku, red. B. Czwojdrak, J. Sperka, P. Węcowski, Kraków 2016, s. 353–378
Krentz N., Ritualwandel und Deutungshoheit. Die frühe Reformation in der Residenzstadt Wittenberg, Tübingen 2014
Krentz N., Wittenberger Unruhen, w: Das Luther Lexikon, hrsg. V. Leppin, G. Schneider-Ludorff, Regensburg 2014, s. 772–773
Kriegseisen W., Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo-kościół między reformacją a oświeceniem (Rzesza Niemiecka – Niderlandy Północne – Rzeczpospolita polsko-litewska), Warszawa 2010
Lane J. D., Luther’s Epistle of Straw. The Voice of St. James in Reformation Preaching, Berlin–Boston 2018
Leppin V., Luther zwischen den Konfessionen – Grundlagen in Reformation und Konfessionalisierung, w: Luther: Zankapfel zwischen den Konfessionen und „Vater im Glabuen”? Historische, systematische und ökumenische Zugänge, hrsg. M. Delgado, V. Leppin, Stuttgart 2016, s. 13–29
Leppin V., Martin Luthers Berichte über reformatorische Entdeckungen, w: Initia Reformationis. Wittenberg und die frühe Reformation, hrsg. I. Dingel, A. Kohle. S. Rhein, E.-J. Waschke, Leipzig 2017, s. 331–350
Leppin V., Transformationen. Studien zu den Wandlungsprozessen in Theologie und Frömmigkeit zwischen Spätmittelalter und Reformation, Tübingen 2015
Leppin V., Wie reformatorisch war die Reformation?, „Zeitschrift für Theologie und Kirche”, 99, 2002, s. 162–176
Lorkiewicz A., Bunt gdański w roku 1525: przyczynek do historyi reformacyi w Polsce, Lwów 1881
Łatak K., Biblioteka kanoników regularnych laterańskich w Krakowie do końca XVI wieku, „Echa Przeszłości”, 3, 2002, s. 27–47
Martin Luther: Ein Christ zwischen Reformen und Moderne (1517–2017), hrsg. A. Melloni, Berlin 2017
Miaskowski K., Piotr Rydzyński i jego polemika z Hessem, „Przegląd Kościelny”, 7, 1905, s. 241–248, 321–333; 8, 1905, s. 1–16, 387–391, 421–436
Mudrak M., Reformation und alter Glaube. Zugehörigkeiten der Altgläubigen im Alten Reich und in Frankreich (1517–1540), Berlin 2017
Mütel M., Mit den Kirchenvätern gegen Martin Luther? Die Debatten um Tradition und auctoritas patrum auf dem Konzil von Trient, Paderborn 2017
Nieden M., Die frühe Wittenberger Flugschriftenpublizistik (1517–1521), w: Initia Reformationis. Wittenberg und die frühe Reformation, hrsg. I. Dingel, A. Kohle. S. Rhein, E.-J. Waschke, Leipzig 2017, s. 367–390
Nir R., Stanowisko biskupa Andrzeja Krzyckiego wobec luteranizmu, „Studia Płockie”, 9, 1981, s. 73–85
Nowakowska N., Forgetting Lutheranism. Historians and the Early Reformation in Poland (1517–1548), „Church History and Religious Culture”, 92, 2012, s. 281–303
Nowakowska N., High Clergy and Printers. Anti-Reformation Polemic in the Kingdom of Poland, 1520–36, „Historical Research”, 87, 2014, s. 43–64
Nowakowska N., King Sigismund of Poland and Martin Luther. The Reformation before Confessionalization, Oxford 2018
Nowakowska N., Lamenting the Church? Bishop Andrzej Krzycki and Early Reformation Polemic, w: Polemic. Language as Violence in Medieval and Early Modern Discourse, ed. A. Suerbaum, G. Southcombe, B. Thompson, Farnham 2015, s. 223–234
Nowicki M., Profil wychowawczy Akademii Lubrańskiego na tle sporu Krzysztofa Hegendorfera z Grzegorzem Szamotulczykiem, w: Ku źródłom wartości, red. P. Orlik, Poznań 2008, s. 327–334
Oertzen Becker D. von, Kurfürst Johann der Beständige und die Reformation (1513–1532). Kirchenpolitik zwischen Friedrich dem Weisen und Johann Friedrich dem Großmütigen, Köln 2017
Péter K., Studies on the History of the Reformation in Hungary and Transylvania, ed. G. Erdélyi, Göttingen 2018
Pietrzkiewicz I., Epistola Martini Lutheri ad Henricum VIII w edycji Hieronima Wietora, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 76, 2001, s. 229–237
Posset F., Luthers Inspiratoren und Sympathisanten, w: Martin Luther: Ein Christ zwischen Reformen und Moderne (1517–2017), hrsg. A. Melloni, Berlin 2017, s. 179–188
Ptaszyński M., Chrześcijaństwo wobec zmiany: przypadek reformacji, „Kwartalnik Historyczny”, 122, 2015, s. 825–832
Ptaszyński M., Lutherus incombustus. Bücherverbrennung in Polen im Spiegel der konfessionellen Geschichtsschreibung, „Zeitschrift für Kirchengeschichte”, 128, 2017, s. 171–185
Ptaszyński M., Motor reformy czy średniowieczny balast? Uwagi na marginesie pracy Teresy Borawskiej, przy współudziale Henryka Rietza, „Mikołaj Kopernik i jego świat. Środowisko, przyjaciele, echa wielkiego odkrycia”, wyd. 2, Toruń 2017, OiRwP, 62, 2018, s. 163–174
Ptaszyński M., Protestancka parafia jako miejsce pisma. Rzesza i Rzeczpospolita na przełomie XVI i XVII w., w: Loca scribendi. Miejsca i środowiska tworzące kulturę pisma w dawnej Rzeczypospolitej XV–XVIII stulecia, red. A. Adamska, A. Bartoszewicz, M. Ptaszyński, Warszawa 2017, s. 183–201
Ptaszyński M., Reformacja w Polsce a dziedzictwo Erazma z Rotterdamu, Warszawa 2018
Rex R., The Making Of Martin Luther, Princeton 2017
Roper L., Marcin Luter: prorok i buntownik, tł. M. Potz, L. Chmielewska, Łódź 2016
Rummel E., The Humanist-Scholastic Debate in the Renaissance and the Reformation, Cambridge (Mass.) 2008
Schäufele W.-F., Luther als Kirchenvater, w: Martin Luther: Ein Christ zwischen Reformen und Moderne (1517–2017), hrsg. A. Melloni, Berlin 2017, s. 115–121
Scheck Th. P., Bishop John Fisher’s Response to Martin Luther, „Franciscan Studies”, 71, 2013, s. 463–509
Schilling H., Marcin Luter: buntownik w czasach przełomu, tł. J. Kałążny, M. Kałążna, Poznań 2017
Taracha C., O spotkaniu Jana Dantyszka z Marcinem Lutrem w 1523 roku, w: Peregrinatio ad veritatem. Studia ofiarowane profesor Aleksandrze Witkowskiej OSU z okazji 40-lecia pracy naukowej, wyd. U. Borkowska i in., Lublin 2004, s. 549–556
Tewes G.-R., Luthergegner der ersten Stunde. Motive und Verflechtungen, „Quellen und Forschungen aus italienischen Bibliotheken und Archiven”, 75, 1995, s. 256–365
Uruszczak W., Sejm walny koronny w latach 1506–1540, Warszawa 1980
Volkmar Ch., Reform statt Reformation. Die Kirchenpolitik Herzog Georgs von Sachsen, 1488–1525, Tübingen 2008
Wąs G., Kaspar von Schwenckfeld: myśl i działalność do 1534 roku, Wrocław 2005
Wojtowicz M., Szkice o poezji obscenicznej i satyrycznej Andrzeja Krzyckiego, Szczecin 2002